É difícil non imaxinar un país americano, sexa Arkansas, Honduras ou Ecuador, se non é a “provincia” dun continente xigante que os cartógrafos debuxaron en nós. Como noutros lugares, imaxinamos un norte rico e un sur pobre e “atrasado”, e as noticias que nos chegan dese sur atrasado son anecdóticas: cando non son catástrofes, os acontecementos políticos que miramos coas nosas lentes (eleccións, golpes de estado, rebelións…).

A pesar das simpatías cos sublevados, os nosos líderes seguen colonizados e a realidade daqueles mundos queda moi lonxe. Podemos igualar a distancia xeográfica nun só día a través de viaxes comerciais ou turísticas, pero isto non fai senón aumentar a distancia baixo a cobertura da proximidade. Por outra banda, cada vez son máis frecuentes entre nós as persoas que veñen destes países a traballar e a vivir; está claro en que nivel social quedan eses traballadores e inmigrantes.

O ecuador podería ser un exemplo claro do anterior: o territorio é relativamente pequeno (a metade de Francia e 17 millóns e medio de habitantes), se o comparamos coa Colombia do norte fronteiriza (catro veces máis ancha e que triplica a poboación) ou con Perú do sur (cinco veces máis ancha e dobre na poboación). Ademais, tivo que definirse na súa historia contra eses “xigantes” do norte e do sur: A “Gran Colombia” tratou de conquistar a Ecuador, e con Perú existiron continuas guerras e enfrontamentos territoriais desde a súa fundación a principios do século XIX, a última nos 90 do século XX.

De cando en vez aparece algunha noticia nos nosos informativos, como imaxes arrepiantes da pandemia en Guayaquil ou novas masacres nos seus cárceres. Hai máis títulos en megápoles como México DF, Nova York ou Buenos Aires, pero os lemos desde a mesma perspectiva.

A competición
Arauz-Lasso celebrarase o 11 de abril, coa segunda rolda electoral a Andrés Arauz (36 anos) e Guillermo Lasso (66 anos). Normativamente, é herdeiro de Rafael Correa (presidente até 2007-2017; impulsor do Movemento da Revolución Cidadá) e Lasso, un auténtico dereitista (banqueiro, escravo do Fondo Monetario Internacional, de OPUS, ex gobernador da rexión de Guayas-Guayaquil, ex ministro de Economía con dereitas). Para chegar a esta segunda rolda Lasso tivo que competir co indíxena Yaku Pérez, ambos en votos moi parecidos, pero Pérez denunciou a fraude. Esta denuncia presentouse nos tribunais como proba de 20.000 actas falseadas, pero non foi aceptada… No debate público de finais de marzo, o propio Arauze admitiu a fraude ao reprocharlle a Lasso: “Necesitaría discutir con outro neste momento, non contigo”.

Era evidente que un como Yaku non tiña cabida na competencia presidencial, polo menos nesta ocasión. O movemento Pachacuti que dirixe solicitou un voto nulo nestas eleccións como forma de participar na votación, de forma que se os votos nulos fosen máis que os votos dos dous partidos principais habería que repetir as eleccións. É case imposible que ocorra algo así, pero Pérez definiu o movemento como unha terceira vía.

Pero estas eleccións non son máis que un indicador moi transversal da súa realidade, e basta con escoitar os discursos dos candidatos para detectar que debuxan unha “realidade paralela” que permita engrosar o feito cru con promesas inchadas e falsas esperanzas. Bastaría con enumerar as noticias dos últimos meses para facer tupust cun trazo moito máis crible da realidade: a pegada que está a deixar a pandemia, como os mortos nas rúas das principais cidades de Guayaquil e Quito; os hospitais públicos sen intermediarios e os privados pechando portas. Ou as revoltas sincronizadas que houbo nos cárceres das principais cidades hai un mes, nas que 80 prisioneiros foron asasinados, pondo de manifesto a terrible situación dos cárceres.

A pobreza e a desigualdade disparáronse nos últimos meses: os datos oficiais indican que os “pobres” e os “pobres extremos” han pasado do 34% ao 47% nun ano. Os “pobres” teñen un par de dólares ou menos para vivir ao día e só os “pobres extremos”. Ademais destas cifras medias, a pobreza do 47%, hai que ter en conta que o 70% é pobre en zonas rurais, onde só o 2% ten “pleno emprego”. Trátase dun emprego total, en linguaxe oficial, que supera o salario mínimo legal polo seu traballo establecido en 400 dólares.

Por outra banda, unha das claves para entender o fluxo das autoridades, Ecuador aprobou en 2008 a constitución máis progresista que puidese existir no mundo en canto ao recoñecemento de dereitos. Admítense ao público

os dereitos e os da natureza (artigo 10); a centralidade da auga está recoñecida no artigo 12, así como a soberanía alimentaria, por exemplo. As sustancias contaminantes son expresamente prohibidas (artigo 15) e deféndense de forma precisa os dereitos dos presos, minorías e demais colectivos máis vulnerables. En canto aos indíxenas, di que “a conservación da propiedade imprescritible das terras comúns será intransferible, inembargable e indivisible. Estes terreos estarán exentos do pago de taxas e impostos”. Ademais, “garantir a cultura, a tradición, a dignidade e diversidade das historias e aspiracións na educación pública e nos medios de comunicación; crear os medios para que a comunicación social realícese nas súas linguas e acceder ao resto dos medios de comunicación sen discriminación algunha” (capítulo 4). Educación bilingüe, etc. A normativa do Paraíso parece, literalmente, liña de liña.

Como xa se dixo, en 2008 aprobouse esta nova constitución, convertida no eixo da campaña electoral de Rafael Correa, co obxectivo de superar a anterior de 1998. Baixo a presidencia de dez anos despois de Correa, destruíronse miles de escolas rurais e o movemento indgenista que se marchou ao principio tivo que enfrontarse a el, pois o estractivismo e a explotación das minas devastadoras non se fixo máis que multiplicar. Desde a independencia ecuatoriana de 1809 aprobáronse máis de vinte constitucións. Todo o mundo está afeito ao papel mollado e á secreción de palabras inflamadas de políticos e demais elites.

Cando falamos
da dolarización da moeda en América do Sur e Centroamérica, é frecuente ouvir falar da pobreza, da desigualdade extrema e da corrupción na mesma. Non comezaron co colonialismo europeo do século XVI. Os imperios anteriores (incas, mayas, aztecas...) seguiron o mesmo camiño á hora de dominar ás demais persoas, pero os europeos foron un fito. Para eles, as terras e as xentes de América, sen esquecer os escravos traídos de África, eran só unha fonte de riqueza para a materialización do sistema que coñecemos como capitalismo. A independencia do século XIX non cambiaron substancialmente a situación e a segunda metade do século XX converteuse no “patio traseiro” dos Estados Unidos nos países do Sur.

Volvendo ao século XXI e no caso particular de Ecuador, son dous feitos imprescindibles para entender os seus vaivéns. O primeiro está relacionado coa crise económica que se estendeu sen control a finais do século pasado, e en resposta a ela, a medida tomada polas elites locais: eliminar a moeda nacional até entón (“sucrea”, creada en honra a Antonio Sucre, xeneral libertador nacido en Venezuela e morto en Colombia) e pór en vigor o dólar estadounidense no ano 2.000. Nos meses anteriores viviu un proceso de hiperinflación: nunha semana o valor dun dólar de 7.000 sucras pasou a 19.000. O goberno estableceu un “feriado bancario” (ao estilo do “corralito” arxentino), o peche dos bancos e a prohibición de sacar diñeiro deles, pero esta medida non fixo senón complicar a situación: millóns de persoas viron que todos os seus aforros quedaron en nada. A cotización sucrea-dólar era de 28.000 para decembro de 1999; os bancos afundíronse e foron rescatados.

Pero, como é habitual nestes casos, as elites coñecían todo isto antes de que sucedese, e destinaron millóns de dólares a un lugar seguro. Uns catro millóns de ecuatorianos (case a cuarta parte da poboación) quedaron sen nada e dirixiuse ao estranxeiro: Estados Unidos e Canadá, Colombia e Venezuela, España e Italia. A fuga de diñeiro non cesou e a brecha entre pobres e ricos seguiu crecendo. A primeira fonte de divisas é o petróleo, a segunda o diñeiro que os emigrantes pobres envían desde o estranxeiro para apoiar ás súas familias.

A perda da soberanía monetaria supón unha auténtica servidume para o Estado, pero non imos entrar aquí nos jergones esotéricos da economía. Basta pensar que o salario medio de EE.UU. é dez veces superior (e que moi poucos cobran “tanto”) ao da base ecuatoriana: todos os seus bens son un choio para calquera de Iparralde, mesmo para nós.

O “correismo” foi o
fenómeno que marcou o século XXI desde o salto da Economía á política, na pequena medida en que isto é posible. O presidente Rafael Correa foi situado entre os gobernos progresistas que se estendeu por América Latina, nun heteroxéneo conxunto formado por Bolivia Evo Morales, Lula Da Silva en Brasil, Hugo Chavez en Venezuela ou Néstor Kirchner en Arxentina, entre outros, “XXI. Socialismo subordinado”.

Na década de Correa (2007-2017) producíronse unha serie de cambios no Estado –xa mencionamos o da Constitución– e conseguiuse a adhesión de moita xente. O seu ex vicepresidente, Lenin Moreno, gañou as próximas eleccións, aínda que pronto se traizoou e pasou ás dereitas para levar a cabo as súas políticas neoliberais. Unha vez máis, non será de estrañar que o candidato de Correa, Andrés Arauze, gañe a próxima semana. O correismo ten moitos seguidores entusiastas, pero tamén inimigos apaixonados, e non só nas elites económicas.

Nada máis conseguir a presidencia, Correa dirixiuse a China para asinar contratos con eles. E sabemos como andan os chineses polo mundo: as débedas dos estados que necesitan liquidez a cambio dos seus bens: recursos minerais, infraestruturas, contratos comerciais… Todo iso en plena opacidade e pisando todas as resistencias que se acenden. Lembro as declaracións dunha esquerda estranxeira na campaña electoral deste ano: “Que queren os detractores do estractivismo para que máis adiante os capitalistas aproveiten todos estes bens soterrados? É mellor aproveitarnos nós para o ben do pobo”.

Tratei este tema con máis amplitude na LARRUN de outubro de 2019, pero, en resumo, nestas operacións queda unha porcentaxe moi pequena no territorio –e a maior parte en mans de señores e autoridades de todos os niveis–; o resto vai aos patróns dos explotadores, deixando un desastre e miseria para a maioría das terras e da poboación. As novas explotacións petrolíferas e mineiras desenvólvense na actualidade en moi pouco tempo e os seus efectos devastadores non teñen retorno.

Correa foi un estractivista sen ningún tipo de disimulo, que mostrou unha forte ondada contra os movementos que se lle puxeron en fronte, incluídas as mortes provocadas. Pero iso non é o seu único lado escuro: o agresivo machista, que se refería publicamente aos “engordos repugnantes”, é tamén un destacado racista, corrupto, que fretou un saldo polos roubos de diñeiro e, mantendo a extensa tradición das súas autoridades, ausentouse cando tivo que abandonar o poder no estranxeiro. Tamén impulsou axudas directas aos pobres entre os pobres; esa é a medida das primeiras entre as autoridades do seu estilo: estender neles unha pequena parte gañada do saqueo, gañando a adhesión. Non teño nada en contra das esmolas, salvo que me pareza unha sucia trampa política cando vén das mans das grandes autoridades.

A noticia dos últimos días: Andrés Durazno, activista en defensa da terra e a auga de Llantahuayco (Azuay), foi asasinado na súa casa o 17 de marzo.

Non vou entrar en prognósticos para o futuro. Non sería pouco si a xente de Ecuador fose capaz de mirar e escoitar con menos prexuízos, aínda que sexa de forma brumosa.