Joxemari Iriondo viviu de primeira man e en directo o ambiente en eúscaro desde a xanela de Radio Popular de Loiola. Algunhas radios naceron tanto a finais dos anos 50 como a comezos dos 60 do pasado século, e dedicábase á radio de Loiola, en Azpeitia. Pero naquela época, Iriondo escribiu no ano 2014 "O ambiente musical vasco na década dos 60" (Jakin, número 200): “A edición de novos libros, a revitalización e creación de revistas, a organización de concursos de dantzaris e txistularis, os encontros entre coros e otxotes, a gran revolución do canto vasco, a creación e revitalización de ikastolas, a renovación ou creación de grupos de teatro… Mil iniciativas, mil iniciativas”.

En canto á música, a tradición coral e coral estaba arraigada, pero o adversario da antiga lei tiña a súa ambientación, segundo Iriondo: “No mar está laño, Maritxu nora zoaz, Ara nun diran, dixéronmo Civís, Guitarra zartxo bat... empezáronnos a aburrir, ou [eles mesmos] os nosos oíntes de radio eran absolutamente aburridos. E así comezou aquel movemento da nova canción vasca”. Non antes de que se cree Dok Amairu.

Ao parecer, a nova canción en eúscaro comezou a florecer en Bizkaia e Bilbao en 1957-58. Nos cantantes estaban, por exemplo, os oito irmáns Carballos-Arangiz e, por exemplo, en 1960, Carballos-Aranguiz e Txabi Villaverde cantaron no Congreso de Euskaltzaleak de Arboti-Zohota. O público contou coa presenza de Mixel Labeguerie, “o primeiro cantante que se mostrou só e acompañado dunha guitarra”, segundo Iriondo. Labeguerie publicouse en 1964-1965 e Lourdes Iriondo saíu á luz…

Comparecencia de Lourdes Iriondo

A principios de 1965 Lourdes Iriondo cantou primeiro a favor da ikastola de Andoain e despois en Tolosa e Villabona. Con todo, o verdadeiro comezo de Lourdes o 6 de maio de 1965, viría o primeiro domingo de mes, en Aizarna, con motivo do Día da Mocidade. O seu éxito foi enorme e Joxemari Iriondo pediulle ao día seguinte que gravase varias cancións en Radio Popular de Loyola. “Respondeunos que si, sen pensalo moito, e así, o luns pola mañá gravámoslle o catro belos cantos que cantara en Aizarna: Cántolle, Señor; Neno no berce; Arren, Señor; Amatxo, agarimo”. E das ondas de Loiola ao mundo dos pobos vascos. “Empezamos a emitir eses temas en radio no programa da mañá do martes e de aí atrás ofreciamos aos oíntes as perlas de Lourdes tres ou catro veces ao día. Lembro o éxito e o agarimo que espertaron as cancións de Lourdes entre os nosos oíntes. Empezamos a utilizalo o martes pola mañá, e a partir de entón non tiveron moito descanso”.

Lourdes Iriondo estaba nas páxinas de Zeruko Argia en Garagarrilea.

1965, cebadores 13

A primeira entrevista que lle fixeron en Zeruko Argia é a publicada o 13 de xuño. Aparece dentro da sección “Día a día” co título: “A Raíña Mari Lourdes Iriondo. Non se poden permitir todas as chamadas”. A continuación firma Agirre, segundo comunicounos Iñaki Beobide, Joxemari Iriondo.

“Ultimamente, seguindo o ambiente do día, escóitanse con frecuencia cancións en eúscaro ou en eúscaro. O xornalista empezou a escribir nos premios San Remo, Benidorm ou no peite nomeados, mentres que o outro é ou é, todos os ao”, dando entrada a Lourdes Iriondo: “Hoxe traemos a unha rapariga que, acompañada dunha guitarra dual, non se pode resistir a todas as chamadas dun pobo e outro: ten outras chamadas”. No transcurso dunha chamada a outra, Lourdes Iriondo dá un oco á petición de entrevista da Luz do Ceo. E di, co seu principio: “Estiven enfermo durante moito tempo e, mentres tanto, deixei os estudos cando me atopei no peito. Hai un ano que empecei a tocar a guitarra”. Nestas palabras de Lourdes Iriondo hai moito fondo: “Estiven enfermo durante moito tempo”. De feito, a enfermidade do corazón foi detectada na súa mocidade e, tras unha operación difícil, Iriondo tivo que mirarse máis que ninguén por toda a súa vida.

Colleu a guitarra ao recuperala da enfermidade, que nunca a deixaría. El mesmo creara as palabras e melodías das súas cancións. Pero. “Pero a letra nas cancións creadas fágoa eu en castelán, e logo o meu lengusu Joxe Maria Iriondo en eúscaro”. Non tiña moita fatiga á hora de crear cancións: “Cando estou asarre, collo a guitarra e o manetofón, e fórmoos con abestruz, con abestruz”.

A de Lourdes Iriondo era unha nova canción da que uns e outros eran conscientes. A resposta de Lourdes á pregunta do xornalista sobre si o pobo gustáballe esa novidade: “De face á conclusión, dicir que si. De cada pobo que canta chegan as cartas do seu lado, felicitándoas e pedindo absolutamente as letras. Erria, é unha saga de cancións novas, e sería unha pena que nós non as entregásemos, se só cantásemos as que aprendemos por radio ou televisión”. Porque Lourdes aínda non sabía que aire ía dar o seu primo Joxemari Iriondo ás súas cancións en Radio Popular de Loyola.

De tempada, e a inocencia é tan alta como a inocencia. A foto que viste a entrevista vén da oferta: “Aos da con biotz. Mari Lourdes Iriondo”.

1966, 11 de decembro

“Lourdes Iriondo, cantante. Corazón e intelixencia nas súas cancións. En poucos días aparecerán dous discos seus” é o título da segunda entrevista que presenta a Luz do Ceo. A. J. Está asinado por Ergoien e son a escusa dos seus discos a publicar. “É a segunda vez que nas páxinas das boas revistas aparecen as opinións de Lourdes. Hai ano e medio, cando Lourdes acabábase de cantar, fíxoselle o primeiro diálogo. Foi unha presentación. Hoxe Lourdes non ten representación, xa que é ben coñecida en todo Euskalerri”. Lourdes Iriondo comezou a cantar en eúscaro coa guitarra, entre eles “a primeira e única”, e a xornalista preguntoulle se non tiña “preocupación do público vasco”. “Non. O público vasco sempre se portou moi ben con min, e cantaba con moita confianza”. E cando empezou a cantar cancións máis duras que as de Amatxo, Laztana e demais, en 1966: “Esa dureza non é só das miñas cancións. Nos lugares xeológico é un peite. Si é Bear, antes a canción considerábase como unha bonita noite. Dicir que era unha noite lixeira sen remontes. Hoxe, pola súa banda, a canción que se canta ao pobo tena o vilán que lle di. Hoxe cántase con outra conciencia. Cántanse os problemas do pobo… A canción pode ser moi variada. Canción lixeira; canción de amor; de baile... de millas. Pero hoxe máis que nunca, a canción é, sobre todo, unha maneira de apagar ao pobo coa súa problemática”.

O xornalista négase a cansar demasiado á cantante, polo que Ez Dok Amairu pregúntalle para acabar. E en canto ao grupo, contesta Lourdes. “Démonos conta de que estaba a perder a canción vasca. Desde hai tempo, a xente nova escoitaba cancións en radio e televisión”. A razón é que “á mocidade vasca deitáronselle as cancións vellas. Que o boga é insuficiente. A mocidade conta con novas cancións da época. Cando nos demos conta do bo, xuntámonos todos os cantantes vascos e creamos o grupo ‘Ez dok amairu’ (…) Resucitamos cancións antigas e, ao mesmo tempo, creamos novas cancións, de todo tipo (...) Hoxe fomos, é todo”. Non Dok Amairu pretende.

E como en breve ía publicar dous discos, hai que preguntarlles pola fama que isto supón: “Eu non det [fama] soñaciones, non det fama desexo; pasóuseme nada ajola. Porque eu reclamo aos públicos vascos, e por iso gravei os discos auek, non doutra banda… A canción vasca difundiuse por todo o mundo; podería tentalo. Este é o soño dos ‘Ez dok amairu’. E, certamente, non funcionaba, tiña a autoridade suficiente para falar do grupo.

1967, 19 de febreiro

Lourdes Iriondo traerán a superficie da Luz do Ceo. III Canción Vasca en Donostia. O premio consiste nun ensaio realizado en Bilbao varios días antes do evento. Xabier Gereño é o noso xornalista. Coñecemos aos lectores de “Zeruko Argia”, os cantantes do grupo ‘Ez dok amairu’. Eles percorreron os nosos pobos e pobos para difundir as novas cancións vascas. III Canción Vasca. Á hora de organizar os concertos dos premios, non se pode pechar a cantantes de bo grupo dunha parte. Entre eles elixíronse dous: Lurdes Iriondo ta Benito Lertxundi”. E unha pequena entrevista.

Alí soubemos ler: “Lurdes Iriondo, a novela de ‘Euskal Erri’, como din Aresti”. E, entre outras cousas, dános detalles dos inicios do seu canto. “Hai dous anos, case o mesmo, cantaban ‘Gaztetxu naz’, escoitei a uns amigos e en Andoain, chameilles para cantar unha festa. Foi o meu primeiro concertino, o benéfico”. Desde entón, realizara unha vintena de cancións; a última, a partir das palabras dun poema de Mao Cedong. E á pregunta de Gereño, “Cantas veces cantaches diante da xente?”, remate de Lourdes Iriondo: “170 veces en todo o País Vasco”. Sen preguntas sobre o artigo escrito por Lourdes na propia revista cun mes de antelación: “Os esmoleiros de Euskalerria”.

1966-1972, Ez Dok Amairu

Lourdes Iriondo publicou en 1968 a súa longametraxe Kanta zaharrak, ano no que casou con Xabier Lete. Para entón, non se chamaba “Lourdes Iriondo”, senón “Ez Dok Amairu”. E lendo a Joxemari Iriondo soubemos en que consistía a autoridade de Lourdes: “Neste grupo, ademais de cantantes de alto nivel, animou aos integrantes do grupo, coordinou e facilitou os festivais que se organizaban alí e aquí, e a secretaria do grupo, Lourdes (...), non fallou ningún festival do grupo”. Iso é Lourdes Iriondo.

En marzo de 1966 publicouse Ez Dok Amairu e durante sete anos ofreceu diversas actuacións en Euskal Herria até finais de 1972. En todos eles participou Lourdes Iriondo. E, ao principio, el foi o que lle guiou.

Tras a morte do ditador Franco en 1975, Lourdes Iriondo, Xabier Lete, Antton Valverde e Pantxoa e Peio deron o seu último festival en Hernani en maio de 1978: “Decidiu abandonar as sesións dunha vez despois dunha dura operación de [corazón] en Madrid”, asegura Joxemari Iriondo. Desde entón, Lourdes Iriondo percorreu Urnieta e colaborou na ikastola, creou cancións para nenos, escribiu contos e obras de teatro… E así traballou na mesma liña no mobiliario da parroquia do pobo, na obra do coro e nos actos relixiosos. Entre eles, con todo, Xabier Lete tamén se mostrou colaborador en festivais.

Lourdes Iriondo faleceu o 27 de decembro de 2005, aos 68 anos de idade. Recibiu varias homenaxes ao morrer. En Urnieta tomou o seu nome un parque no que se instalou unha escultura en honra ao cantante realizada por José Ramón Anda. Tamén leva o seu nome a escola de música do pobo. E a finais do ano pasado, no décimo aniversario da morte de Xabier Lete, estivo presente, lembrou, uns e outros, que foi o fol de Ez Dok Amairu: Lourdes Iriondo Mujika.