Unha viaxe inicia o camiño migratorio, pero cando aterra? Terra Agre no estranxeiro.

Artedrama e Hutsteatroa volven expor as súas preguntas, con obxectivos e filosofías que van máis aló da mera exposición de teatro. O documental parte da visión e a vivencia da actriz Laura Penagos, creando unha ficción inspirada na súa propia vida. Migracións, exilios, exilio sempre interesaron a Ander Lipus, membro das compañías citadas e actor desta obra xunto a Penagos: “En Etxekoak tratabamos a mirada dos vascos cara ao estranxeiro. Aquí, con todo, trataremos a mirada que teñen os estranxeiros cara a nós”.

Con todo, o tema principal é o duelo, a morte da nai da protagonista, que se mergulla na viaxe da migración, o coidado, o exilio e o pobo, os indíxenas e os pobos oprimidos, as linguas minorizadas, a colonización e o racismo, o conflito e a violencia, e as vivencias e desordes emocionais de toda unha vida.

Lipus e Penagos no escenario, e Amancay Gaztañaga, por primeira vez con Artedram, no papel de directora. Contando este último, as capacidades do once compañeiros de viaxe axudáronlles a redondear as súas arestas: “Quixen traer ao equipo o meu universo, as persoas que coñecín na miña carreira, como Bárbara”, declarou Gaztañaga. Refírese a Bárbara Rasso, responsable dos traxes desta obra. Miren Amuriza realizou o “peiteado” do texto e engadiu que coa súa visión axudou a aclarar aos membros do grupo. Ibon RG en son, Arantza Flores en iluminación, Mikel Unamunzaga en técnica, Iñaki Ziarrusta (Atx teatroa) en escenografía, Iasone Parada e Irantzu Azpeitia en produción e distribución, e Ainhoa Resano en fotografía.

O relatorio tiña previsto estrear o 5 de febreiro en Luhuso, pero agora, debido ás novas medidas que puxo Francia, non van poder saír adiante. A estrea, por tanto, foi trasladado a Gipuzkoa, onde se proxectou a que en principio ía ser a segunda. 12 de febreiro, no teatro Santa Ana de Oñati.

Quen contar, a quen escoitar

A obra trata sobre a mirada que teñen os estranxeiros cara aos vascos. Para iso, tiveron que recoller o testemuño de alguén que vive a migración en primeira persoa e darlles o seu lugar no escenario. “Laura e Iñigo [Ander Lipus] atopáronse nun curso e Laura ensinoulle os seus textos. Lipus advertiu inmediatamente que non podía deterse nun caixón, que se trataba dunha historia que había que contar. O mundo de Laura é marabilloso”, di Gaztañaga. “Son actor, levo doce anos no País Vasco e tiven moitas vivencias que me axudaron a crecer e a desenvolver. Aínda que nestes anos non tiven a oportunidade de dedicarme profesionalmente ao teatro, nunca me hei desmoronado”, conta Penagos. Di que na estranxeiro Terra Amarga tróuxolle tranquilidade e alegría, así como retos: “Gústanme moito os retos, porque me fan sentirme libre e vivo. Esta oportunidade de ser, de facer e de compartir deume unha gran confianza”.

Penagos utilizou as características das mulleres, migrantes e indíxenas para desenvolver os detalles da obra de teatro. A directora explicou que desde o principio tiñan claro que a historia a tiñan que contar as mulleres: “O 92% da ficción está producida por homes. A pesar de que a muller foi a protagonista, saíron da cabeza dos homes. É necesario que esta historia sexa creada por mulleres. Nós creámolos e son os nosos temas”. Con iso, tamén se quixo analizar cal é o papel da muller, como vive unha muller creativa que non é branca en Euskal Herria, si ten algún lugar nela. Tamén migrante. Tampouco é habitual que alguén que cumpra ese perfil tome a palabra na creación artística: “Desde esta blancura permitiunos contar unha historia que non teriamos a habilidade de contar”. É fácil integrarse entre os vascos para quen vén de fóra? En que traballa unha muller migrante? Quen coida dos avós do noso pobo? É digno estar a vixiar aos nosos familiares durante vinte e catro horas?

O personaxe principal de Aurora Moura baséase na vida da actriz, que faleceu. Penagos, vén da escola de teatro colombiana. En Euskal Herria leva once anos buscando o seu lugar, probando outras escolas e buscando traballo: “Sen dúbida, na historia que estamos a contar hai pegadas e verdades da miña personalidade, das vividas tanto en Colombia como en Euskal Herria”, contou o protagonista. “Foi unha liberación, porque liberei unha parte da historia que levei dentro e fóra de min durante moitos anos. Poder contar no teatro foi liberar a auga enrolada que levaba dentro, é necesario”. No proceso creativo ha aberto algunhas portas e pechou outras, e o equipo axudoulle a coller confianza. “Afastarme de Colombia axudoume a entender que pasa no meu país natal, os seus procesos sociais e a súa esencia. Paradoxalmente, cando vivía en Colombia, non tiña conciencia do que alí ocorría”.

País Vasco e Colombia

O colombiano de nacemento fixo seu o eúscaro, porque así se fala en toda a obra: “O eúscaro achegoume á cultura vasca, á súa visión do mundo, á súa historia, ás súas loitas e desafíos como pobo”, di Penagos. “Tamén foi un proceso complexo e doloroso, que se puxo de face a min mesmo, á nosa cultura, aos nosos antepasados e á nosa historia e que influíu na miña forma de ver e pensar o propio mundo”. A actriz viuse envolta nunha aprendizaxe “enriquecedora ”, xa que lle permitiu comprender máis a Colombia. Antes da chegada dos colonizadores en 1492, en América do Sur había 90 millóns de habitantes. Españois e portugueses eliminaron case 85 millóns de indíxenas. Os pobos nativos foron esclavizados, torturados e subtraídos da terra e da súa cultura. “Que teñen os vascos para aprender disto? Cal é a nosa responsabilidade?”, preguntan. “O colonialismo fixo desaparecer a nosa lingua e a nosa cultura e iso foi o que orixinou a guerra que se viviu no noso pobo. Onde miramos para recuperar o que nos roubaron?”, di Penagos. Tamén quixeron traer aos teatros a situación extrema que vive Colombia, onde nos últimos 54 anos perderon a vida máis de 220.000 persoas polo conflito armado.

Do mesmo xeito que Euskal Herria, Colombia tamén ten as súas loitas e retos, e iso levou a Gaztañaga a repensar onde nos situamos como vascos: “Fomos un pobo que sufrimos moito, pero non o único. A imaxe que temos de nós mesmos é a dun cidadán que se atopa nunha causa inxusta, pero non somos conscientes dos privilexios que temos e de onde estamos a traballar. Queda moito traballo por facer. Somos oprimidos como mulleres e como vascos, pero hai máis oprimidos”. Entre as preguntas que abre a obra, exponse a posibilidade de que os migrantes deixen de ser migrantes. Cando se pode arraigar nun lugar concreto? Cal é o seu pobo? Cando conseguirá o título de vasco? Os vascos tamén saben do estranxeiro, xa que tamén senten estranxeiros neste mundo. Falan das comunidades que caeron nas garras da globalización e da humanidade, das culturas e identidades que queren acabar con elas e que desapareceron. O director recoñece que a obra lle axudou a tomar conciencia dos seus privilexios e que tivo “bonitos monólogos” consigo mesmo: “Desa mirada externa, correspóndenos a nós facer de espello e mostrar o que realmente estamos a facer coas persoas migrantes”.

Tempo para pisar a terra

É a hora de estrear a obra. Nestes tempos nos que as emocións están tan alteradas, subliñan a ilusión, sen deixar de sentir respecto e medo. Non fai falta dicir que a propia situación incrementa un pouco estes dous últimos sentimentos, e que dificultou e duplicado o traballo a realizar: máscaras, reunións telemáticas, dificultade de conexión e mantemento das actuacións, preocupación polo futuro, falta de contacto, aforamento reducido... E, aínda por riba, eliminou as características esenciais que ten o teatro. “Eu moitas veces penso, sinto e digo que o noso traballo non é compatible co COVID-19, que o noso traballo é un traballo de contacto”, di Gaztañaga. De todos os xeitos, xa programaron preto de 40 actuacións, que se prolongarán, se non hai nada que temer, até o próximo mes de novembro.

Empezamos estas liñas cunha viaxe. Unha viaxe literal e metafórica. E é que todo pasa na habitación de Aurora Moura. Cando recibe unha chamada mentres ensaia a obra que vai realizar. Neste espazo mesturaranse a realidade e o mundo dos soños e pasarán por Moura varios personaxes, todos eles interpretados por Lipus: Kepa, o noivo vasco de Aurora; o seu pai Eusebio, enfermo de Alzheimer; a irmá de Aurora Esperanza; a súa nai e a súa avoa e pantasmas Nayeli, descendentes da comunidade indíxena. Serán eles os que, directa ou indirectamente, contarán a historia. “Tamén na escena tentamos imaxinar ese lugar da aurora, como sente o seu interior fóra. Desde o punto de vista da historia, tentamos crear algo moi simple e profundo: que familia e lugar é, si é posible romper lazos, que se espera da súa idade como muller artista, como buscar ou non un lugar neste sistema”, di Gaztañaga.

Tal e como se mencionou ao principio, queren xerar preguntas no espectador: “A arte é unha oportunidade para abrir preguntas e iso é o que queremos, sexan o que sexan”, di Penagos. Ao mesmo tempo, espera a unidade e a complicidade, a unión e o entendemento co público vasco. Gaztañaga espera reformular “a nosa mirada egocéntrica”, xa que se tomase outra apertura é que o sufrimento de Euskal Herria en si mesmo póidase curar facendo sitio a algunhas persoas. Aseguran que o espectador se divirte.