No principio do ano, no terceiro ataque da COVID-19, varias organizacións humanitarias, entre elas Amnistía Internacional, lanzaron unha chamada de alerta na que denuncian que a finais de ano os 70 países máis pobres do mundo terán sen vacinar a nove de cada dez persoas, e piden, como aos gobernos, á industria farmacéutica que produza e distribúa suficientes vacúas para chegar a todos os mundanos.

Mohga Kamal Yani, de People’s Vaccine Alliance, un dos asinantes, afirmou que os países ricos recibirán ao longo do ano os medicamentos necesarios para vacinar a todos os seus cidadáns non unha vez pero tres veces, tamén no caso de Canadá, e mentres tanto, nos máis pobres non terán con que inmunizar –nin aos profesionais máis vulnerables na loita contra a COVID–. “No sistema actual –ha dito– as compañías farmacéuticas adquiren fondos públicos para as súas investigacións, pero logo teñen dereitos exclusivos dos medicamentos obtidos, mantendo a súa tecnoloxía en segredo para aumentar os seus beneficios económicos. Isto pode carrexar a perda de moitas vidas”.

O parche chámase ‘Covax’

Recentemente declarada a pandemia, en abril de 2020, a Organización Mundial da Saúde (OMS) creou un mecanismo chamado Covax para paliar a impotencia dos países en desenvolvemento. Ademais da OMS, participan en Covax diversas institucións, tanto públicas como privadas, entre as que se atopa a fundación de Bill e Melinda Gates. Os ricos saben pór ovos en todas as cestas, tanto nas compañías que van producir un medicamento caro como nas operacións filantrópicas de apoio a algúns dos máis pobres que quedan sen pagar o prezo.

Covax xa recadou 2.400 millóns de dólares de doantes públicos e privados, pero fáltanlle case outros tantos para chegar aos 4.600 millóns de dólares que son os obxectivos mínimos. A distribución das vacinas solidarias ía comezar este mes de febreiro, pero non se esperaba –o cálculo é oficial– que as doses de solidariedade distribuídas para finais de 2021 superasen os 2.000 millóns. Como cada vacinación require na maioría dos casos dúas dose… as contas non salguen ben, polo menos para controlar a pandemia se o 70% dos 7.800 millóns de persoas do planeta Terra teñen que estar vacinados, segundo a OMS unha e outra vez.

Como o tratado Covax non pode resolver o problema con caridade público-privada, 100 países propuxeron algo máis radical no movemento que puxeron en marcha India e Sudáfrica: Que a Organización Mundial do Comercio (OMC) derrogue as normativas de patentes e propiedade intelectual en relación co COVID-19, de forma que, a medida que se vaian obtendo medicamentos, remedios e vacinas para facer fronte á pandemia, a tecnoloxía e información das mesmas sexa accesible a todos, abrindo o camiño a máis países e compañías produtoras de vacinas e demais produtos.

Estados Unidos, Reino Unido e outros países máis poderosos mostráronse en contra da reforma da lei. A OMC, precursora da globalización neoliberal, creou un mecanismo lixeiro para acougar a inquietude dos pobres: a renuncia voluntaria temporal dos seus dereitos por parte dos titulares de patentes destes novos fármacos. Pronto se ha visto que non era máis que un xesto improvisado, xa que unha soa corporación farmacéutica non mordeu o desexo de mostrar caridade de bo corazón.

Agora, no marco da demanda lanzada por India e Sudáfrica, as organizacións humanitarias e progresistas, entre elas Amnistía Internacional, Oxfam e un longo etcétera, queren dar un impulso á proposta de liberalización de patentes. Desde a organización suíza Public Eye, unha das organizacións asinantes da campaña, Patrick Durisch argumentou a importancia da medida: “Esta derrogación de patentes serviría para gañar tempo que nos valla o ouro nestes momentos e multiplicar a capacidade das ferramentas contra a COVID-19 para dar resposta ás necesidades non resoltas en moitas zonas do mundo”.

Quen pode tomar o sol?

A coalición The People’s Vaccine, que reivindica que a vacina contra a COVID-19 debe ser de dominio público en todo o mundo: “Sen patentes: a vacina da cidadanía, non a dos beneficios económicos. Non queremos volver á ‘normalidade anterior’”. Como exemplo se enxalzou a Jonas Salk, que en 1952 inventou a vacina para a poliomielitis terrible. Unha vez preguntaron ao doutor Salk, que conseguira unha reputación enorme, quen era o dono desa vacina e el: “A xente. Non hai patentes. Ou ti poderías patentar o sol?”.

O director de Global Justice Now, Nick Dearden, resumiu o que está en xogo no artigo Big Pharma’s finest hour (“O momento máis glorioso da industria farmacéutica”). En opinión de Dearden, as vacinas da COVID-19 permiten a estas compañías mellorar os seus beneficios, pero sobre todo, limpar a súa imaxe pública, manchada por tantos escándalos.

Se non nos enfrontamos ao modelo de Big Pharma –falará Nick Dearden nas seguintes liñas–, o coronavirus seguirá esparciéndose polo mundo, profundando na desigualdade planetaria e, ao mesmo tempo, dando a oportunidade ao virus de mutarse e de facernos máis perigosos, condicionando ao final o noso futuro (que está en Gran Bretaña).

Non hai que esquecer, por outra banda, que as novas vacinas conseguíronse grazas ás grandes cantidades de diñeiro público investidas nelas. Nalgúns casos, como a compañía Moderna, financiouse case na súa totalidade con diñeiro público, pero a propiedade intelectual do produto obtido ha quedado en mans privadas.

O de Farmacia é unha das industrias con máis beneficios no mundo. Concretamente, entre as seis primeiras grandes compañías que participaron na carreira de vacinas da COVID-19 (excepto Moderna, que é a nova compañía), rexistráronse 266.000 millóns de dólares de ingresos en 2019 e 46.000 millóns de beneficios. O PFIZER, que conseguiu ser o líder, tivo uns ingresos máis altos que Kuwait ou Malaisia, que se situou entre as 30 compañías máis lucrativas do mundo en 2019, cuns ingresos de 52.000 millóns de dólares, uns beneficios de 16.000 millóns de euros.

O Big Pharma conseguiu que se enriqueza tantas grazas ao monopolio que a Organización Mundial do Comercio concédelles sobre os seus medicamentos por vinte anos cos tratados de patentes e propiedade intelectual. Poden encarecer os prezos dos novos fármacos á carta e conseguen que estes prevalezan na sanidade pública, coa enorme influencia que exercen sobre os médicos e demais profesionais. “Con todo –di o director Global Justice Nowko– este sistema monopolista converteuse nun inconveniente para promover a investigación a longo prazo. A investigación dos novos fármacos necesarios realízaa o Big Pharma inxectando diñeiro público de forma masiva, pero despois mantén nas súas mans a propiedade intelectual e o monopolio da xestión e segue achegando enormes beneficios ao seu negocio real, comprando novas empresas e mantendo os prezos das accións arriba. Big Pharma centra a súa investigación sobre todo nas enfermidades crónicas das persoas que teñen diñeiro para pagar novos tratamentos. Deixan á sociedade sen medicamentos para as enfermidades das persoas que non teñen diñeiro para pagalas ou, como os antibióticos, sen os medicamentos que necesitamos con gran urxencia. Este sistema atópase actualmente pegado no seu núcleo ao pensamento de Big Pharma”.

Xustiza versus preocupación pola globalización

E o resto dos investigadores, xa sexan políticos, investigadores ou universitarios, bailan na melodía que lles dá o oligopolio. A vacina que desenvolveu a Universidade de Oxford, nun principio, non tiña exclusividade nin royalty. O director do Instituto Jenner, que levaba unha investigación no interior de Oxford, respondeu aos xornalistas que o preguntaban: “Polo que a min refírese, non creo que nunha época de pandemia deba ter unha licenza exclusiva”. Con todo, pronto cambiaron o trato e a cuestión con AstraZeneca: o pacto baseouse na exclusividade e, aínda que a compañía di que non levará ningún beneficio, non mostrou detalles do contrato nin un cálculo concreto dos estudos para obter a vacina.

Para o director de Global Justice Now, o coronavirus permítenos producir medicamentos “reseteables”, interrompendo as normas de patentes a nivel mundial, tal e como o piden Sudáfrica e India, ou polo menos concertando un tratado tipo open source (fontes abertas) no que respecta ás investigacións médicas sobre o coronavirus. Sobre este tipo de solucións poderiamos crear e compartir medicamentos, así como para enfermidades máis aló da pandemia. “Se consideramos normal que os hospitais e clínicas, di Dearden, estean controlados polos poderes públicos, por que non deben estar os medicamentos que se utilizan neles da mesma maneira? Se os nosos servizos sanitarios son o suficientemente importantes como para non deixalos en mans dos mercados, debemos concluír que o estudo e desenvolvemento dos medicamentos que nos curan debe ir no mesmo paquete”.

Pfizer foi o primeiro en responder desde o oligopolio farmacéutico a estas novas propostas de creación dun tratado de investigación e produción sen patentes en maio do ano pasado, por boca do seu máximo xefe executivo, Albert Bourla: “Nestes tempos, falar diso é absurdo… e tamén perigoso”. Enténdese que, sabendo que en 2021 Pfizer espera realizar vendas de 13.000 millóns de dólares coa vacina para a COVID-19.

Conseguirá éxito a campaña de liberación de patentes que levan a cabo os países pobres e os movementos populares? O lector non terá grandes motivos para ser optimista, vendo como a propia lóxica da pandemia debilitou e enterrado en moitas ocasións os movementos contrarios á globalización neoliberal. Pero entón… non será que, a pesar de que ao longo de 2021 integrouse unha parte moi importante da poboación nos países ricos, a COVID-19 seguirá sen control en amplos espazos do mundo?
Diría que nos interesa inmunizar a todo o mundo. E aí entra en xogo a alianza público-privada Gavi, creada pola fundación de Bill e Melinda Gates para a universalización de vacinas, para traballar unha solución sen tocar o sistema de patentes da Organización Mundial do Comercio.

Desde a dirección de Gavi, Rafael Vilasanjuán sinalou que se equivocan quen cren que se eles mesmos se injertan no Norte e no Oeste estarían a salvo: se a inmunidade non se estende a todo o mundo, a pandemia non cesará, o virus desenvolverá resistencias con novas variantes. Isto xa pasou de ser un problema de saúde pública a converterse nun problema de seguridade a nivel mundial: “Sen frear a pandemia, a globalización é imposible”.