Di que as universidades xogan un papel fundamental no tema da lingua para ofrecer unha atención sanitaria de calidade. Para empezar, os médicos non teñen opción de cursar todos os estudos en eúscaro. Cal é a situación das Facultades de Medicamento do País Vasco?

Hoxe en día o grao de Medicamento, na súa totalidade, non se pode cursar en eúscaro en Euskal Herria. Eu estudei na UPV/EHU e aí está a única oferta en eúscaro. A investigación tamén a baseei na UPV/EHU, pero a realidade non é a UPV/EHU. No País Vasco pódese estudar medicamento noutras tres universidades. Na Universidade Pública de Navarra e na Universidade de Navarra non hai ningunha oferta en eúscaro. Este ano, na Universidade de Deusto poderase estudar Medicamento e parece que haberá unha certa oferta en eúscaro. Din que se van a conceder 48 créditos en eúscaro, pero até agora non se determinou o número de créditos que se ofertarán por niveis. Está por ver.

Na UPV/EHU, o tres anos do primeiro ciclo pódense cursar integramente en eúscaro, pero os cursos 4, 5 e 6 non. As porcentaxes de localización da unidade docente son variables. En Vitoria-Gasteiz non hai ofertas en eúscaro e no resto atópase entre o 50 e o 80% das mesmas.

Os alumnos de Ipar Euskal Herria teñen estudos de francés en Bordeus e aínda que tentan vir á UPV/EHU, por razóns de convalidación resúltalles moi difícil entrar.

Falamos de garantir a competencia lingüística, pero no estudo dis que fai falta máis que iso, que fai falta conciencia lingüística. Que queres dicir con iso?

Ter conciencia lingüística no ámbito da saúde é tomar conciencia da importancia que ten o uso da lingua propia na atención aos pacientes, na atención de calidade. Na nosa situación, si quérese utilizar unha lingua minorizada no ámbito da saúde, non é suficiente con ter unha competencia lingüística, é necesario, pero non suficiente. Necesítase algo máis para ser falantes activos. Outra cousa é a conciencia lingüística.

Como se ensina isto nas facultades?

Pódese ensinar, hai evidencia e corpus ao redor deste tema, pero aquí non se fai. Na UPV/EHU hai unha materia para traballar a comunicación de forma ampla, pero a importancia da lingua non se menciona en ningún momento, paradoxalmente. Noutras dúas materias trabállase o eúscaro, pero a técnica, é dicir, a terminología. Non traballan a conciencia lingüística, onde se insistiría, por exemplo, no importante que é falar en eúscaro cos pacientes euskaldunes, e si non o facemos en eúscaro, en que dano ou perda pode haber nesa relación de comunicación.

Non está na Facultade. Fóra disto fíxose algo: Posgrao, xornadas…

A preocupación pola lingua é relativamente nova en Euskal Herria. Nos últimos anos cada vez estamos máis traballando con iso, multiplicáronse as xornadas e as investigacións, cada vez hai máis evidencia. A creación dos estudos de posgrao foi un paso adiante, deuse seriedade ao tema, pero o seguinte paso debe ser incorporar ese contido nos estudos dos estudantes de grao, para todos, para os euskaldunes e para os castellanohablantes. Posteriormente, debería ofrecerse no ámbito laboral.

Vostede propón traballar a conciencia lingüística na rama vasca e na de castelán, aínda que na rama de castelán hai estudantes que non saben eúscaro.

É comprensible que ao principio se faga estraño: para que ensinar aos castellanohablantes a conciencia lingüística? Está demostrado que é beneficioso facelo. As investigacións leváronse a cabo en Gales. Si os castellanohablantes adquiren conciencia lingüística, cando lles vinga o eúscaro á consulta destinarano a un profesional euskaldun, ou, ao mesmo tempo, non sentirán o eúscaro como algo alleo e non terán unha actitude contraria ao eúscaro. Talvez no futuro poidan animarse a aprender eúscaro. Si vostede coñece a importancia da lingua na atención sanitaria, seguramente tomará medidas.

Analizou os modelos de Canadá e Gales. Traballan alí a conciencia lingüística entre os alumnos? E cos profesionais tamén?

Foron pioneiros en Canadá e hoxe en día traballan moito en Gales. Abarcan desde a Universidade até a actividade dos traballadores. Na maior organización sanitaria de Gales, BCUHB Betsi na Cadwaladr University Health Board, todos os empregados que entraron no programa de acollida a partir de 2017 teñen a obrigación de recibir formación en conciencia lingüística. Imaxínache, calquera profesional que se incorpore a unha organización como Osakidetza recibiría formación.

Por tanto, aquí non se fai.

Aquí non, por iso mencionei o exemplo de Gales.

Os usuarios denunciaron moitas veces as actitudes dos profesionais sen conciencia lingüística: o pediatra que está sorprendido de que o neno non saiba castelán, o cardiólogo que che dirá “eu non se euskera, pero ti sabes castelán, non?”...

É necesario cambiar o chip. Moitos profesionais din que lles pediron un perfil lingüístico para realizar ese traballo. Quéixanse. En lugar de ver o eúscaro como algo que hai que coidar, veno como un obstáculo ou un intruso. É a actitude dunha xente: “Teño anos de experiencia e non contratáronme, contrataron esoutra, é moito máis nova e ten pouco coñecemento, pero recibírono porque cumpre co requisito de eúscaro”. Pensan que o eúscaro non é necesario. Están a traballar ante o público, na zona vascófona... por suposto, o eúscaro é unha competencia importante. O que saiba euskera dará un mellor servizo. Así é!

Vostede mencionou antes que é novo vincular a atención de calidade coa linguaxe.

Até hai pouco o discurso centrouse no ámbito da normalización lingüística e o tema é moito máis amplo que a normalización lingüística. Está en xogo a calidade da atención sanitaria. Os euskaldunes temos dereito a ser atendidos en eúscaro, si, é certo, pero non é só iso. Si non atendes aos euskaldunes en eúscaro é posible que pases inadvertidos algunhas cousas, que non se expresen ben... non estás a prestar unha atención de calidade. O discurso dos dereitos pode ser resbaloso, un de Cidadáns pode dicir que o profesional tamén ten dereito a elixir o idioma no que quere traballar.

Tamén no ámbito internacional este tema é inédito?

Si. Os pioneiros foron os países anglosaxóns, sobre todo os Estados Unidos. A preocupación comezou a principios do século XX, centrándose nos dereitos lingüísticos das persoas inmigrantes e nas limitacións que tiñan para comunicarse con elas. Posteriormente, a preocupación estendeuse a varios países e alcanzou o ámbito das linguas minoritarias. Esa é a dirección na que se traballou cos aborígenes en Canadá, Gales e Australia.

Imos dar o salto á Facultade de Medicina. Propón un modelo trilingüe. Iso garantiría aos médicos vascos?

Na actualidade, cerca do 40% dos alumnos elixen o ramal en eúscaro. Por tanto, poderiamos dicir que máis da metade dos estudantes termina a carreira sen recibir unha única materia de eúscaro na UPV/EHU. Hai que darlle unha volta a iso e pode haber dúas opcións: manter só a rama de eúscaro e deixar a de castelán ou organizar unha carreira de modelo trilingüe. Eu propoño isto último. O eúscaro e o castelán son as linguas que fala a maioría da xente na rúa e é o médico o que ten que saber desenvolverse ben en ambas as linguas, tamén a terminología científica. E por que o inglés? É un idioma científico, é o idioma da maioría das publicacións, e doutra banda, cada vez atendemos máis inmigrantes e usamos o inglés. No Estado español hai exemplos diso. Na Universidade de Xirona, en Medicamento, teñen un modelo trilingüe. É verdade que o catalán e o castelán son linguas parecidas, pero o que quero dicir é que é legalmente posible.

O río sempre trae auga sucia e limpa o lago. Explíquenos a metáfora que utilizou na investigación.

Non ten nin pés nin cabeza. Fórmanse alumnos castellanoparlantes e cando entren en Osakidetza ofreceráselles a opción de euskaldunizarse, unha especie de excedencia. Iso é moi caro. O lago, é dicir, Osakidetza, está sucio e estase tratando de limpar o lago, pero polo río non deixou de chegar auga sucia, é dicir, aos alumnos castellanoparlantes. Desta forma é difícil que se poida limpar o lago. Pola contra, existe unha gran oportunidade para crear futuros traballadores euskaldunes con competencia lingüística e conciencia.

Outra das claves para garantir unha atención de calidade é a oferta activa. Que significa isto? Está a realizarse unha oferta activa en Euskal Herria?

Trátase de atender á paciente no seu idioma sen que ela pídallo. Este concepto traballouse sobre todo en Canadá, pero, para dar o exemplo aquí, mencionaría os circuítos en eúscaro entre atención primaria e especializada.Si en atención primaria detéctase que o paciente é euskaldun, ao derivar á atención especializada, por exemplo ao cardiólogo, este profesional será euskaldun. O paciente non o solicitou. En Arrasate e Vitoria-Gasteiz realizáronse este tipo de circuítos e en Galdakao instaláronse nese tipo de circuítos. Son experiencias piloto, tempos de proba bastante bos.

A oferta activa é anecdótica. Doutra banda, preguntáronnos aos usuarios en que idioma queriamos ser atendidos e moitos euskaldunes eliximos o eúscaro. Non vale, vénnos perfectamente o médico castelán.

Simplemente non funciona. O noso e non sempre funciona. [No uniforme branco do médico móstranos a letra e que leva no peito. Este símbolo significa que o profesional sabe euskera]. Os médicos residentes sacamos os delantales dunha máquina. Non podemos elixir entre o que ten o símbolo e ou o que non, temos que coller o que nos dá a máquina. Os médicos especialistas si teñen os seus uniformes e poden colocar o símbolo e na porta da consulta. Con todo, nos corredores verás unha chea de e e moitos non saben eúscaro. Non é unha ferramenta eficaz, xa que os usuarios ven o símbolo e cren que saben eúscaro, empezan a falar en eúscaro e o profesional non o sabe.

Subliñou a necesidade dun centro de investigación referente para o País Vasco. Que sería este centro? Para que?

Dixen antes que a liña de investigación que une saúde e lingua é relativamente nova. Nos últimos anos houbo unha especie de prosperidade, cada vez son máis os investigadores que traballan niso, cada vez hai máis evidencia. Existe un contexto axeitado para a creación dun gran centro de investigación deste tipo. Sería algo parecido aos centros de investigación LLAIS de Gales ou Monton de Canadá. Estes atópanse nas universidades e colaboran coas institucións sanitarias.

Que se pode investigar nun centro destas características? O grao de satisfacción dos vascos, a súa incidencia no control das enfermidades crónicas en eúscaro ou castelán, a maioría dos tests de diagnóstico desenvolvidos a nivel internacional están en inglés e deben ser adaptados ao eúscaro, pódese elaborar unha guía de boas prácticas de investigación clínica en saúde en áreas bilingües, existe unha guía en Canadá, etc.

Vostede cre que aquí se sementou a semente para abrir un centro de investigación.

A posta en marcha do modelo trilingüe e a posta en marcha dun centro de investigación deste tipo requiren investimento e vontade política. Por suposto, habería resistencias por parte dalgúns sectores para cambiar ao modelo de tres follas, por exemplo. A cuestión é como se superan esas resistencias, como os vascos temos forza para movernos dun lado a outro nesa relación de poder. A necesidade deste tipo de cambios está cientificamente ben argumentada, non en base aos dereitos lingüísticos, senón en relación a unha atención sanitaria de calidade.