O Departamento de Cultura e Política Lingüística do Goberno Vasco acaba de publicar o XV informe sobre publicacións en eúscaro. Tal e como indica o seu título, é o resultado dun estudo realizado sobre a produción de libros en eúscaro en 2019. Como nos últimos anos foi realizado pola empresa madrileña Conecta Research & Consulting, coa colaboración da Asociación de Editores de Euskadi (non confundir coa Asociación de Editores Vascos) e a Federación de Asociacións de Editores de España.

O informe vólvenos a mirar dous anos atrás e a investigación dá unha imaxe da situación anterior á peste.

Si fixámonos na produción literaria en eúscaro de 2019, pronto nos veñen á memoria as novelas Aitaren etxea (Elkar) de Karmele Jaio e Miñan (Susa) de Amets Arzallus e Ibrahima Bale, Zelda de Elena Olave. Deste corpo (Balea zuria) o poemario e o ensaio de Hasier Arraiz Maitasun parpadea bakarra (Erein).

Con todo, o Departamento de Cultura e Política Lingüística do Goberno Vasco non prestou atención aos autores dos libros nin aos temas que os compoñen, nin ao momento de vista literario ou artístico en xeral. Outro dos obxectivos deste estudo é analizar os datos relativos á produción, oferta e facturación de libros.

Algo que se repite unha e outra vez é que a industria da cultura vasca (ou a industria da cultura vasca) é pequena, que se necesitan medidas estratéxicas para sobrevivir no día a día. Un tema que tamén saíu á luz coa peste é o da necesidade de dar saída á situación da chamada cultura en xeral, sobre todo por parte das institucións públicas. Con todo, a miúdo non se discute publicamente en que se atopa realmente a situación, non se pon números sobre a mesa. A industria cultural será pequena economicamente, pero que significa ser pequena? Canto custa, por exemplo, a produción de libros en eúscaro?

A danza dos datos é xa o décimo quinto informe que o Goberno
Vasco ha elaborado sobre as publicacións en eúscaro. A revista Jakin, pola súa banda, fai un repaso á produción editorial de cada ano. O defunto Joan Mari Torrealdai realizou os exames entre 1976 e 2017, e Xabier Eizagirre Gesalaga foi o encargado de relevar a Xabier Euzkitze no posto. No número 241 publicouse o repaso á edición de 2018 da obra vasca. A de 2019 publicarase o próximo ano.

Con todo, comparando o informe de Conecta sobre as publicacións en eúscaro e a análise que habitualmente realiza Jakin, as diferenzas son evidentes ano tras ano. No estudo realizado sobre a produción en 2018, por exemplo, o XIV Informe de publicacións en eúscaro contempla un total de 118 editoriais, mentres que Jakin conta con 334. Esta diferenza tamén se nota nos títulos contabilizados. Conecta achega 1.842 en 2018, mentres que a investigación de Jakin faio en 2.138.

Tal e como sinala Xabier Eizagirre Jakin, esta diferenza refírese principalmente a dúas variables: a fonte da información por unha banda e a metodoloxía por outro. En canto ao número de títulos e editoriais, baséase case exclusivamente no ISBN. O resto da información recíbena unicamente das editoriais.

Nos estudos de produción de 2019, por tanto, é posible que non se tivo en conta realmente todo o publicado en eúscaro no estudo realizado por Conecta.

Tal e como se detalla ao final do informe, os datos foron obtidos a partir de mostras de empresas editoras en eúscaro, polo que a investigación non é ríxida. No entanto, pode considerarse como unha mostra das principais tendencias da publicación en eúscaro.

Cales son,
por tanto, as principais tendencias? Que datos revela a investigación? O estudo revela que en 2019 foron 108 as editoriais que publicaron libros en eúscaro. Ese é o universo que ten en conta. Deles, 99 foron identificados a partir de datos ISBN, os nove restantes son editoriais de Iparralde. Un total de 55 editoriais participaron no estudo, mentres que o resto dos datos foron obtidos de fontes de segunda man.

Segundo o estudo, as editoriais privadas e a Universidade do País Vasco (UPV/EHU) publicaron 1.847 títulos en eúscaro en 2019. Tamén se mostra o dato dos exemplares impresos: en total case tres millóns de libros. Tirada media de cada libro publicado en papel: 2.226 libros.

Quen a publica en eúscaro? A pesar de que non hai distribución por editoriais, e excluíndo as editoriais de Ipar Euskal Herria, só o 34,3% dos que publicaron libros en eúscaro publicou o 75% ou máis dos seus títulos en eúscaro.

O informe tamén analiza a produción por seccións. Segundo a distribución realizada, distínguese entre ficción para adultos (novela, poesía e teatro, ensaios literarios, etc.), literatura infantil e xuvenil, textos non universitarios (libros de texto e materiais complementarios) e o non ficticios (ciencias e humanidades e ciencias sociais e libros prácticos, divulgación e dicionarios). Limitando o ámbito dos datos, os libros publicados en papel por editoriais privadas, os libros de texto non universitarios foron os que máis títulos novos publicaron: 554, seguida da literatura infantil e xuvenil con 343 títulos; dos libros non de ficción con 211 títulos; e da ficción para adultos con 179 títulos.

Esta distribución que aparece nos títulos publicados repítese, máis ou menos, cando se observan outros datos. En canto á tirada media de cada libro, a maior parte dos libros prodúcese no apartado de textos non universitarios, con case 3.000 exemplares. Na literatura infantil e xuvenil a tirada media é de 2.172. No caso dos libros non ficticios, aínda que se editan máis títulos que os de ficción para adultos, a tirada media é máis baixa: 1.130 para libros non ficticios, 1.548 para ficción para adultos.

Facturación Ademais dos datos da tirada de
cada libro, o informe recolle datos sobre a comercialización e a facturación. Segundo o estudo, en total, as editoriais facturaron ao redor de 39.825.000 euros en concepto de publicacións en eúscaro. O 75,2% da facturación total corresponde á serie de textos non universitarios, con preto de 30 millóns de euros. Á literatura infantil e xuvenil correspóndelle o 17%, preto de sete millóns de euros.

Pola contra, a serie de ficción para adultos (que inclúe novela, teatro e poesía), á que en xeral se concede case exclusivamente a denominación de “literatura vasca”, supón o 5% da facturación total, 2 millóns de euros. Si analízase o departamento, á novelística correspóndelle o 4% da facturación total da produción editorial en eúscaro.

Si consideramos a produción de libros en eúscaro como sector, por tanto, a importancia dos libros de texto é notable. Máis aló dos libros de texto, a literatura infantil e xuvenil é a parte máis importante da industria das publicacións literarias en eúscaro.

No caso das empresas privadas, a investigación tamén inclúe o número de postos de traballo. En total serían 96 as empresas privadas editoras de libros en eúscaro, nas que habería 292 traballadores en nómina.

Por último, estimando que o pago dos dereitos de autor en todos os territorios supón o 4,1% da facturación total (número da CAPV), abonáronse case dous millóns de euros pola compra de dereitos de autor.