En Colombia, o número de linguas vivas ascende a 65. Un deles é o Nasa yuwe. Trátase dunha poboación e comuna francesa, situada no departamento de Cauca, en Ándelos. Son uns 400.000 usuarios, dos que 140.000 son usuarios da nasa yuwe, o que supón un 35% do total. Os profesores Zarraga e Ortega desenvolveron a súa experiencia na localidade de Tuunsiwxu-Toribio, un pobo de 32.000 persoas, onde o 30% son nasa yuwe falantes. Zarraga e Ortega afirman que a finais do século pasado a nasa yuwe atopábase nun claro retroceso: “A escola non garantía o coñecemento, a nasa yuwe non existía na maioría dos ámbitos e funcións da vida. O prestixio da lingua era pequeno, os falantes non tiñan o orgullo de falar na súa propia lingua, a transmisión interrompeuse ou estaba moi avanzada, non se escoitaba nos pobos, a lingua non aparecía na paisaxe –todo en español–, e era española mesmo nas zonas e eventos dos indíxenas”. E, sen dúbida, o desexo de recuperar o idioma xurdiu do desexo de vivir dignamente.

O Consello Territorial Indíxena de Cauca, que xunto co pobo de Nasa engloba a outros pobos, propúxose recuperar as terras, dignificar as condicións de vida dos indíxenas. A través deles, a Asociación de Cabildos Indíxenas do Norte chegou a crear o “Fío de Nasa Yuwe”, é dicir, a traballar a educación, e de aí a ter en conta os obxectivos lingüísticos e culturais, a implantar o modelo de inmersión en nasa yuwe en Infantil e Primaria, enraizada na concepción mundial das plataformas. En palabras de Zarraga e Ortega, “estas escolas están a multiplicarse e están a dar pasos para que a lingua nasa yuwe teña cada vez máis presenza noutros modelos escolares”. Isto fixo aflorar carencias e necesidades: materiais de aprendizaxe, formación do profesorado, producións culturais… E de aí veu directamente a colaboración entre euskaldunes e nasais, canalizada a través da Asociación Garabide.

Co obxectivo de revivir

A cooperación entre ambos os pobos centrouse en dar un impulso decidido ao proceso de revitalización da lingua. A decisión, con todo, foi das plataformas. No marco de “Nasa Yuweren haria”, en 2011 designáronse 40 promotores, é dicir, axentes lingüísticos. Un deles participou no curso de Experto que organiza Garabide e desde entón xurdiu a colaboración e así chegaron as autoridades políticas e espirituais do pobo nasa a reflexionar sobre a planificación da revitalización lingüística e a dar algúns pasos, ferramentas e recursos.

Para empezar, identificaron varias liñas de traballo: planificación, escolas de inmersión, ensino de adultos, produción cultural, medios de comunicación, corpus e tradución. Estas liñas foron elaboradas por grupos específicos de promotores e membros do País Vasco. En 2018 organizaron un curso de 180 horas en Tuunxiwxu-Toribio para compartir o seu coñecemento co resto das plataformas: Diplomatura en estratexias de revitalización lingüística aplicada á comunidade nasa. O éxito chegou á universidade, e en 2019, a Universidade Autónoma Indíxena Intercultural organizou un curso con formación para xestionar os procesos de revitalización da lingua: 23 profesores nasa e dez euskaldunes foron os condutores dos alumnos. “Neste último curso a presenza da nasa yuwe creceu enormemente, a paisaxe lingüística está case completamente en yuwez e case todos os estantes de profesores impartiron o curso na súa propia lingua”.

O traballo que ambos os profesores realizan no Cauca, con todo, tivo como obxectivo principal o ensino e a alfabetización de adultos, entendendo que é imprescindible para garantir a transmisión da lingua, xunto coas escolas de nenos e nenas, “que tamén os adultos que non son capaces de utilizar a lingua adquiran esa competencia. Ademais, a nasa yuwe é unha das paixóns máis desexadas pola cidadanía”. Realizaran xa varias experiencias, pero sen resultados tanxibles. Nela, “a nosa primeira tarefa foi reflexionar sobre a natureza e os obxectivos das escolas de adultos”.

Ensino de persoas adultas

Con todo, desde a escola de adultos, as nasas non querían que fosen só lugares de ensino de idiomas, senón que fosen axentes para aumentar o uso da nasa yuwe, sobre todo, entre nenos e mozos. Zarraga e Ortega, pola súa banda, consideran que as escolas de adultos poden ser moi activas para que a lingua dea pasos en novos ámbitos, como a planificación do corpus, a administración, os deportes, os medios de comunicación, o comercio, etc. Ademais, “en todos estes ámbitos predominou o español”, dixéronnos.

Con todo, para que as escolas de adultos convértanse en axentes e axentes da comunidade, era imprescindible acertar a diagnosticar correctamente a situación e analizar diversos factores para iso. Zarraga e Ortega traballaron en catro destas variables: “Como non había un currículo unificado, marcámonos como obxectivo a representación e desenvolvemento do currículo axeitado. Xunto á reflexión sobre o currículo, vimos a necesidade de unificar a formación do profesorado e o proceso de elaboración de materiais didácticos. Para iso, era fundamental elixir un enfoque metodolóxico axeitado”. Apostaron por unha metodoloxía orientada á comunicación. “O enfoque comunicativo propón que os alumnos aprendan a utilizar a lingua promovendo o seu uso. Tamén hai que deseñar o plan de estudos e capacitar ao profesorado para que poida desenvolver adecuadamente o plan de estudos”.

No curso 2018-2019 realizáronse todas as unidades didácticas. Ano máis tarde, o libro do alumno para aprender nasa yuwe está en mans dos alumnos: Kwe´sw yuwe´s piiywa´ Nyafx Fxidx. Xunto co libro, tamén se editaron e elaborado o libro do profesor e os materiais audiovisuais.

Grandes avances

Zarraga e Ortega traballaron en Tuunxiwxu-Toribio durante un oito anos. Nestes anos, o ensino da nasa yuwe mellorou e, ademais, aumentou o orgullo polo idioma e a visibilidade do mesmo. “Hoxe en día, en calquera festa ou asemblea do pobo escóitase a nasa yuwez. A paisaxe lingüística tamén aumentou de forma espectacular. Whatsapp tamén se comunica cada vez máis por nasa yuwez, e en Facebook tamén aumentou a súa presenza. En moitos eventos importantes e celebracións, entre elas o mercado do intercambio, trabállase continuamente desde a megafonía na nasa yuwez, e nos cartóns dos postos este idioma tamén é o predominante. Cada escola mostra con orgullo o seu traballo en nasa yuw...”. Son, sen dúbida, o resultado dun longo proceso no que Zarraga e Ortega viviron de primeira man: “Ademais das estancias estivais, compartimos mensaxes, táboas, materiais e vídeo-reunións. A distancia obriga ás plataformas a asumir o liderado e a acumular experiencia e habilidades. Tamén foi moi gratificante ver que as novas xeracións sumáronse a este proxecto nestes anos”. E, con todo, o traballo non se realizou: hai que seguir vivindo, normalizar a lingua na escola, entrar en novos ámbitos, abrir a xanela dos medios de comunicación, abrir máis escolas de adultos...