Burgos, decembro de 1970. O franquismo xulga a 16 vascoparlantes revolucionarios por un proceso tremendo, todos eles de ETA. O Fiscal emite 6 á morte: IZKO, Uriarte, Onaindia, Larena, Gorostidi e Dorronsoro. Estamos o 3 de decembro, a véspera toda Euskadi entrou na folga xeral, todos os pobos de España súmanse ás actividades en favor dos irmáns. Nos lugares de traballo, nas fábricas, nas escolas, nas rúas… salguen berros contra a ditadura de calquera parte”. Así comeza a introdución da famosa gravación que nos chegou daquel consello de guerra de Burgos, unha mostra significativa do tempo vermello nesa época.

O xuízo celebrouse entre o 3 e o 9 de decembro de 1970, pero o fiscal levaba varios meses conspirando. Ademais do asasinato do comisario torturador Melitón Mazás, aos membros de ETA atribuíanselles máis dunha serie de agresións e roubos, que foron envolvidos nun proceso sumarisimo para dar experiencia. Podemos dicir que a cadea de represión estreitouse en 1968, cando os gardas civís asasinaron a Txabi Etxaberrieta en Bentaundi (Tolosa). Despois chegaron os asasinatos de Mazás e as redadas de Bilbao Artekale e Mogrovejo de Cantabria contra os dirixentes de ETA. En 1969, só 1.953 persoas foron detidas pola policía en Hego Euskal Herria, moitas das cales foron torturadas.

Ao entrar na exposición que estes días Aranzadi montou no Campus de Gipuzkoa da UPV/EHU en Donostia, ao fío do Proceso de Burgos, podemos escoitar un audio histórico no que a voz desgarrada de Mario Onaindia grita “Gora Euskadi Askatuta!” e os imputados cantan ante o sabre do coronel Eusko Gudariak. Foi un dos momentos máis significativos da loita antifranquista. Pero, máis adiante na exposición, as porras e alicates que podemos ver nunha desordenada mesa de madeira conglomerada reflicten que esa loita tivo máis sufrimento que épica.

A pesar de que hoxe en día temos máis conciencia sobre a tortura, é sorprendente que o relato dos feitos de 1970 non teña un lugar máis amplo. Hai medio século, con todo, as defensas destacaron as prácticas dos imputados en comisaría como mostra da crueldade do réxime franquista. Precisamente, os familiares que viaxaran ao Vaticano varias semanas antes do xuízo tamén quixeron facer chegar ao Papa Pablo VI, a través dun dossier, a información sobre as torturas que sufriron.

Defenderse atacando

Os familiares denunciaron que as autoinculpacións se conseguiron a través da práctica da tortura. Pero non era a primeira vez, por suposto, que a policía utilizaba este tipo de métodos, nin será a última –o Instituto Vasco de Criminología recibiu entre 1960 e 2014 4.113 casos de tortura, realizados pola Policía, a Garda Civil e a Ertzaintza–.

O 16 de agosto de 1968, pouco despois da morte de Mazás, o Goberno de Franco promulgou de novo a Lei de Represión do Terrorismo e o Bandidaje de Posguerra. Posteriormente, os asuntos relacionados con ETA comezaron a ser xulgados nos Consellos de Guerra baixo unha lei militar "simple e firme", segundo un escrito no que se recolle que os avogados da defensa dos procesados en Burgos, Miguel Castells, Pedro Ibarra e Francisco Letamendia, foron avogados polo aniversario: “Condenábase calquera tipo de crítica e oposición ao réxime”. Pero ao contrario, a través dunha estratexia clara, “os acusados deféndense no Salón de Xustiza atacando”, os xulgados conseguiron que o franquismo fose xulgado, deixando o seu opresión á vista de todo o mundo.

O xornalista recentemente falecido Gisèle Halimi seguiu o xuízo en directo e publicouno no libro Le procès de Burgos (O proceso de Burgos) con mestría, entre outras cousas, as torturas dos procesados: “Puxéronme no que chamaban a mesa de operacións. Colléronme polas mans e as pernas, pecháronme a boca con papeis e golpeáronme até esgotarme, sobre todo no peito e nas pernas”, declarou ao xurado Jone Dorronsoro.

Non era a primeira vez que se contaban nun “xuízo de ruptura”. Dous anos antes, en 1968, acusados de incendiar a casa do alcalde franquista de Lazkao, varios acusados tamén tentaron dar o seu testemuño; o seu avogado, Castells, explicou suceder a este medio de comunicación (Larrun, núm. 82. ): "Foron manifestacións duras e unha delas entrou no interior dos cuarteis. Naquel consello de guerra por primeira vez denunciáronse torturas. Preguntabámoslle ao preso como denunciaba as torturas, o xuíz militar retiráballe a palabra, nós protestabamos...”.

Desde entón, os consellos de guerra foron trasladados fóra de Euskal Herria. Entón, por que cobrou especial importancia a realizada en Burgos en decembro de 1970? Entre outras cousas, pola repercusión internacional a través das mobilizacións e a prensa.
Viaxe ao Vaticano

San Juan de Luz, outono de 1970. Familiares dos imputados reuníronse con Juan Mari Arregi e Telesforo Monzón, que queren estar co Papa e non puideron asistir. Arregi está exiliado por axudar a escapar a un membro de ETA, xa que antes realizara outra viaxe a Roma con motivo do peche dos curas vascos no seminario de Derio: “Os familiares foron ao Vaticano a pedir xustiza, non misericordia, como pretendía Paulo VI.ak”, di entón o sacerdote e colaborador actual de ARGIA.

Unhas semanas máis tarde, o 10 de novembro, grazas ao traballo realizado con varios intermediarios, entre eles a xesuíta José María Díez Alegría e o poeta Rafael Alberti, as nais e irmás dos procesados conseguen chegar á porta da Secretaría de Estado do Vaticano, acompañados por Arregi. Non máis aló. Unha carta ao Papa, a través de Monseñor Giovanni Benelli, o entón Secretario de Estado: “Queremos que a Igrexa se faga cargo. (…) Os nosos fillos e fillas corren o risco de ser condenados á morte e as probas para esa posible sentenza baséanse en declaracións obtidas baixo tortura”, afirma o texto mecanografiado.

Xunto a iso, contan cun dossier completo elaborado por Arregi, coa información remitida polos avogados Juan Mari Bandrés e José Antonio Etxebarrieta, irmán de Txabi Etxabarrieta, e declaracións coa firma dos procesados, explicando as torturas sufridas, complementadas cos famosos debuxos de torturas realizados anteriormente por Xabier Zumalde A Cabra.
Paulo VI.ak recibiu a documentación, pero non recibirá aos seus familiares, xa que, ao parecer, está presionado pola Embaixada española. A cambio ofrece uns rosarios aos que se foron a Roma, que, por suposto, non aceptarán o agasallo. Xustiza, non misericordia.

Tamén en mans de Franco

A saída dos rosarios estendeuse rapidamente polos medios internacionais, así como os motivos da viaxe dos familiares e as denuncias de torturas, sobre todo nos de Italia: “Todos os presos vascos que deben ser xulgados foron torturados”, dicía o diario Paese Sera; “Mesa de operacións: declaracións obtidas mediante torturas”, xornalistas comunistas L’Unità… O responsable de prensa do Vaticano tivo que xustificar a postura de Paulo VI.aren dicindo que foron pedirlles a súa opinión sobre a “situación política” de Euskal Herria.

Con todo, aqueles papeis que a tortura probaba percorreran un camiño máis longo. “Paulo VI.ak pola mañá pechounos a porta, mentres que pola tarde o Papa Negro, o xefe das xesuítas, Pedro Arrupe, recibiunos –explícanos Arregi–. Prometeunos pór persoalmente o dossier en mans do ditador Franco. E sei que uns días antes do xuízo de Burgos foise a Madrid e cumpriu a súa promesa”.

Onde está o informe?

Perdeuse o rastro do histórico documento que explicaba as torturas, algo que ten que ver coa prisión que sufriu Arregi ao seu regreso do exilio. É posible que a valiosa proba utilizada pola comunidade internacional para xulgar o franquismo estea na Casa Maior das Xesuítas, pero o fondo de Arrupe está pechado por agora. Tampouco aparece nos documentos do Goberno Vasco, a pesar de que o delegado do lehendakari Leizaola en Roma, Anxo Ojanguren, recolleu unha copia.

Finalmente, no rico arquivo benedictino de Lazkao atopamos os papeis da nosa viaxe ao Vaticano en 1970: Cartas ao Papa, informes de prensa elaborados por Arregi… pero faltan páxinas sobre as torturas sufridas polos burgaleses. Hai outro dossier cos coñecidos debuxos dA Cabra, utilizados durante anos para representar a tortura, ata que en 1976 ARGIA publicou fotografías do corpo magullado de Anparo Arango, e testemuños de varios detidos en 1969; pola contra, un breve comunicado final di que faltan os que aínda estaban “incomunicados”.

En calquera caso, a denuncia pública de torturas serviu para espir o franquismo en todo o mundo. Como consecuencia das protestas xurdidas en torno ao Proceso de Burgos, o réxime de Franco retirouse por primeira vez –máis aló da contundente competencia entre os “tecnócratas” do goberno controlado polo Opus Dei e o “bunker” formado polos militares–. O 28 de decembro de 1970 deuse a coñecer a sentenza: nove penas de morte e 519 anos de cárcere para os procesados, máis do solicitado polo fiscal. Dous días despois, o capitán xeral de Burgos, Tomás García Rebull, confirmou as condenas, pero ás poucas horas, a petición do Consello de Ministros, Franco decidiu conmutar as penas de morte: “Cun gran patriotismo, xúlgoo”, dixo o ditador, aínda que todos sabían que fora el mesmo xulgado.