Vostede fixo a súa tese sobre ETA.

A miña intención era investigar a morte. Quería investigar o tema en xeral, lin William Douglass, Morte en Murélaga, e quería seguir por aí, pero estudando as cidades actuais, dándolle unha visión máis moderna. Estudei en Barcelona e un profesor díxome que tiña que concretar máis, e que en Euskal Herria, ademais, había un tipo especial de morte, unha morte política. É moi fácil dicilo, máis si cabe fose –ese profesor é austríaco–, pero como eu era moi novo, atrevinme.

Entrevistou aos militantes da organización.

Naquela época non había nada feito, logo si, os xornalistas empezaron a escribir libros, pero nese momento só estaba o traballo de Joseba Zulaika. Empecei coa miña investigación en 1990 e el publicou en 1991 Violencia vasca: Metáfora e sacramento. Neste libro, el quixo expor as súas bases e para iso, aproveitou as experiencias da súa cuadrilla de Itziar. A miña quería ser máis ampla. Bo, unha cousa é o que vostede proponse a si mesmo e outra cousa é o que vostede cumpre…

Por onde partiu?

Había un tipo, Goñi, un sacerdote de Portugalete, un sacerdote traballador e logo secularizado. Ao principio relacioneime con el e díxome que tiña que estar con todos os etarras, con todos e todas, e eu pensei “Ai nai!”, era imposible, para iso necesitas un grupo. Por tanto, foi máis limitado. Ademais, algúns militantes non querían estar comigo e comunicáronmo. Todos os entrevistados eran militantes de ETA, pero nese momento xa non estaban en grupos, non estaban a facer accións, algúns estaban recentemente saídos do cárcere, outros entraron máis tarde… Quero dicir que eu non estiven en perigo e non puiden pór en risco a ninguén. Foron moi abertas comigo, falaban de todo. As súas experiencias eran moi duras, sobre todo explicaron a memoria do cárcere, a tortura…

A investigación espertou no seu día un gran interese, pero non seguiu profundando no tema.

Houbo moito interese, por exemplo desde México pedíronme entrevistas, desde Estados Unidos tamén me chamaron para dar unha conferencia, desde a Universidade de Columbia, e en Euskal Herria un profesor de universidade pediume testemuños de militantes; díxome “vostede non sabe interpretar ben e eu teño que ler…”. Dixen que non. Fixen un libro coa tese, e listo, estaba aí, eu cheguei até ese punto e non jarraitu.Tesia cando fixen e entrevistei aos meus etarras vin moito sufrimento, moito sufrimento, moito sufrimento, e avergoñábame de seguir por ese camiño, sobre todo para sacar diñeiro ou a vida.

Quería, pois, abordar outros temas.

Si, necesitaba un cambio. Ocorréronseme moitos temas, como o tema dos xubilados, pero non obtiven ningunha subvención. Logo, xusto naquela época estaban a construír o museo Guggenheim, e eu vía que ía haber un cambio, porque Bilbao, o Gran Bilbao, quería pasar da industria ao turismo, a cidade gris, industrial, que empobrecía… Eu quería facer un traballo diso, para min era moi interesante. Pedín unha subvención ao Goberno Vasco e fun a un xurado a apoiar o meu proxecto de investigación. Alí estaba un catedrático de Sevilla, Isidoro Moreno, que me preguntou: “Pero ti pensas que vai vir o turismo de masas?”.

Bo, pois veu.

Si, máis do que eu pensaba. En calquera caso, cando me denegaron a subvención, pregunteime: Por que me concederon unha subvención para investigar a ETA? Hai unha investigadora, a antropóloga Ruth Benedict, que investigou como era a colonia xaponesa en Estados Unidos, para ver que costumes tiñan, etc. Nese sentido, escribiu o libro O crisantemo e a espada, un libro que o goberno de Estados Unidos utilizou durante a Segunda Guerra Mundial para coñecer ao seu inimigo. Cando me negaron a subvención, aínda que tiven un currículo, un percorrido, pensei que o meu Militar en ETA foi como O crisantemo e a espada no País Vasco. Querían coñecer como eran os militantes de ETA e pensaron que a miña investigación era útil. Usárono e empregáronme.

Mira… Arrepentíchesche algunha vez?

Non, non, en ningún caso. Fíxeno con consideración e, ademais, non continuei. Para min foi unha experiencia moi enriquecedora.

Bota de menos que se fagan investigacións?

Si, por suposto, sobre todo porque tes que traballar no xulgado.

Son traballos moi diferentes, non?

Non ten nada que ver. É un traballo corrente e duro, ves situacións duras no xulgado.

Como che metiches niso?

Tiña a miña filla e non tiña un traballo fixo, e quería vivir coa tranquilidade que quería… Iso foi.

E antes de empezar, tiñas algunha idea ou opinión concreta sobre o traballo que ías realizar alí?

Non, non sabía nada. Facer un traballo rutineiro nunha oficina parecíame un inferno. Imaxínese, os meus veciños querían traballar nas bibliotecas e eu pensaba que aquilo ía ser a morte, pero agora paréceme que é unha sorte de Cristo. Eu preparei outra oposición, etnográfica, para traballar na Deputación de Bizkaia, e supereina, pero sen posto de traballo. Decidín facer unha nova oposición. As oposicións de xustiza tiñan unha reputación moi boa, porque eran moi difíciles, e ademais o traballo estaba mal pago, e entón pensei que era a miña oportunidade [risas]. Supereino, pero non tiña unha relación especial coa área, non sabía que era. O traballo de oficina, cos meus compañeiros, atraíame, iso si. Estaba medio idealizado. Até entón sempre traballara a soas e gustábame esa sensación. Pero logo non é así.

Como é?

Ao principio instruíra, traballaba nun xulgado de violencia sobre a muller, e era terriblemente. Terrible. Pensei que sabía o que era sufrir malos tratos e non sabíao, deime conta de que non o sabía. Estar en declaracións, escoitar a tortura constante... O peor era que o sistema non podía facer nada para protexelas, que non podía ou non podía facer. E aínda hoxe en día…

Hoxe en día hai algunhas leis, pero…

Agora hai pulseiras e cousas así, pero…

Limitan a liberdade das mulleres?

As pulseiras normalmente lévanas os tipos, pero ás veces quítanllas. E as mulleres están moi soas. Estaban sós e están sós.

Ante a xustiza?

En xeral, na sociedade. A xustiza é o síntoma da sociedade, non é diferente, como é a sociedade, tal é a xustiza.

Pódeme explicar como se organizan os tribunais na CAPV? Cantas áreas existen, que se xestiona en cada unha de elas…

Por unha banda, o ámbito penal, onde se aprecian os delitos: nun primeiro momento, na sección de instrución, investíganse os delitos e, si están dispostos a xuízo, ven na penal; hai adultos e menores. Logo hai o civil: estúdanse os conflitos, pero sobre todo polo diñeiro, ou porque un veciño puxo un miradoiro no lugar onde estaba o balcón ou hai pelexas por unha herdanza, cousas así. A continuación, está a área do contencioso-administrativo e, por último, nos Xulgados do Social ven os despedimentos e cousas así.

No seu día estivo liberado como sindicalista de LAB.

Na vida, polo menos eu, teño grandes expectativas, e logo chega a realidade e o baixa todo. Deime conta de que era moi difícil cambiar as cousas, e os traballadores non pensamos que os cambios sexan posibles.

Non cremos no cambio?

Cando empecei como sindicalista, xusto empezou a crise ou, mellor dito, o sistema económico empezou a cambiar, e de súpeto estaba encima da mesa o tema das pensións, os salarios baixaron, os convenios cambiaron en moitos aspectos… Cando no traballo dicíao a xente no ámbito privado e no ámbito público, na administración, as cousas eran diferentes e non nos tocaría a nós. Pero daquela a privatización tamén se introduciu na xustiza. Ademais, nós traballamos na xustiza e vemos como é. Igual que a sociedade, igual-iguala: clasista, racista, machista… As mulleres temos todo o que perder, porque é moi misógino. Tamén é moi homófobo. O ámbito da xustiza é como a sociedade, non é algo especial. Si traballas na administración de xustiza, a túa confianza no mundo desaparece, a túa confianza na xente tamén se cambalea.

A chamada crise económica tamén tivo un gran impacto no ámbito da xustiza, non?

A crise… Non é a crise, é outra organización económica; están a probar até onde a aceptamos. Até agora, aceptámolo todo. Pero si, influíu moito na xustiza. De súpeto, as demandas de divorcio non entraban, a xente non tiña diñeiro para o divorcio. Non sei como llas arranxarían, pero no tribunal estaban moito menos.

Recordo que os limpadores dos xulgados de Gipuzkoa fixeron unha longa folga para denunciar a brecha salarial.

Entre o persoal de xustiza, os máis vulnerables son o de limpeza e o de seguridade. Teñen o salario máis baixo, as condicións de traballo en xeral son malas: unhas vacacións moi curtas, teñen problemas para facer substitucións… Son os dous colectivos máis afectados.

Vostede di que os traballadores non cren que as cousas poidan cambiar. Vostede?

A verdade é que é difícil. Vivimos nunha época sen ilusión, desde os medios os poderosos dinnos que non podemos facer nada. Difundiuse a mensaxe da condena e do medo aos presos vascos. Quérennos restrinxir a liberdade. En calquera caso, hai xente comprometida. Ultimamente estanse movendo as cousas no movemento das mulleres, entre os pensionistas… No conflito laboral de Huerta de Peralta vimos o que pode conseguir a solidariedade. É difícil cambiar as cousas, pero non podemos esquecer que nós, os traballadores, somos moitos, somos a maioría. Temos que traballar a solidariedade e a confianza entre nós, e así é posible.