Santi Cobos naceu en León, nunha contorna pobre. Antes de nacer el, os pais ían de mercado en mercado co carro: “A xente apartábaos e a Garda Civil perseguíaos porque non ían a misa ou non tiñan domicilio fixo”. Para cando naceu, a familia xa tiña un negocio de autos. No verán facían diñeiro de pobo en pobo e invernaban na cidade de León.

Tivo a súa primeira experiencia en prisión ao trece anos. Estivo dous anos no reformatorio: “Escapábame tantas veces como podía. Estaba en mans dun xulgado de menores e os educadores tiñan as mans libres para abusar de nós”. Sendo neno da rúa, ao saír do reformatorio empezou a vivir á parte dos seus pais, pola súa conta. Era a década dos 80: “Buscaba o modo de vida, como moitos outros. Naquela época había moita necesidade”. Foi encarcerado por primeira vez ao dezaseis anos, durante quince días, e logo estivo un ano, sempre por mor de pequenos roubos. En 1989, ao vinte anos, comezou a cumprir unha condena de seis anos no cárcere de León, “a consecuencia dunha pelexa familiar”.

Rebeldía e sentido da liberdade

Cobos era un deses que se sublevan ante as inxustizas, máis que por instinto, por unha actitude politizada consciente. Sei contra os “abusos continuos” do cárcere, sei “por cuestións de patio”: “A un rapaz recentemente chegado íanlle a roubar as zapatillas e… eu non podía deixar pasar ese tipo de cousas sen facer nada”. O seu instinto de liberdade non era menor: “Os muros afogábanme, desde o principio pensei en fuxir”. Cobos ingresou en prisión por un período de seis anos, pero no seu interior acumulou un total de case 70 anos de cárcere.

A principios dos anos 90, as loitas, mutines e fugas ao redor dos dereitos fundamentais eran máis frecuentes nas prisións. O contexto era descortés, a loita tampouco: “Era un mundo moi violento, sanguento. Para facer unha reivindicación, quince persoas á vez faciamos cortes nos brazos, ou metiamos mísiles [obxectos con puntas] no estómago”. Isto último foi o que Cobos fixo unha vez coa intención de saír ao hospital e escapar de alí: “Conseguín escapar correndo, pero debido ao sangue derramado estaba tan debilmente desvanecido que case me saín do hospital”.

Cobos dixo que tentou escapar unha ducia de veces, sen ningunha vaidade. “Engadide a eles os ensaios interrompidos en metade dos preparativos”. Participou en mutines dos cárceres de Valladolid e Zamora. En ambos os casos, os presos secuestraron aos funcionarios, que resultaron gravemente feridos. Os mutines eran xeralmente intentos de fuga, convertíanse en mutis cando non tiñan o obxectivo. Canto máis tentaba, máis difícil era escapar. “Ao principio tentei facer escapadas limpas, saltei o muro e acabouse. A medida que me puñan máis cadeados, víame obrigado a arriscar máis, con máis desesperación”. Neste contexto, Cobos sitúa suceder en 1995. El e o preso Juan Redondo escribiron cartas ameazantes a un xuíz para que fosen sacados ao xulgado para a súa posterior fuga. Conseguiron chegar ao xulgado, pero non escapar: os presos mataron a un policía, Cobos recibiu un tiro na cabeza e Redondo perdeu un pulmón por outro disparo. Para entón, Cobos levaba xa tres anos vivindo no inferno FIES.

FIES: inferno institucionalizado

Os Ficheiros Internos de Seguimento Especial [FIES] foron creados en 1991 polo Goberno español, con Felipe González á cabeza. Había cinco tipos de FIES, segundo o tipo de delito imputado. Cobos entrou no FIES 1 tras o mutín de Zamora: “Elixíronse entre 50 e 60 presos sociais que nos consideraban “Minbizi”: persoas que tentaron escapar, rebeldes, promotores das mutuas, que denunciaban por escrito, que tiñan certa capacidade de liderado…”.

O réxime FIES foi definido moitas veces como unha prisión incarcelaria. Nalgúns cárceres seleccionados construíronse galerías singulares dunhas poucas celas, con condicións de vida que o propio regulamento penal non admitía: “Celas individuais con porta dobre e todo mecanizado –entón era unha novidade–. Un mono de obreiro, sen obxecto persoal algún, unha chapa para a xanela con buracos do tamaño dun cigarro. Illamento total e unha hora de patio se sacábanche. Saïamos ao patio sós, coas mans atadas ás esposas e baixo a continua ameaza dos funcionarios. Sen visera. O correo controlado, a única carta da semana escrita nunha soa folla e en maiúsculas, a maioría das que me escribían non chegaban”.

Torturas e suicidios en mans da “mafia”

Se a normativa FIES era crúa, a realidade é aínda máis crúa. A mirada de Cobos endurécese ao lembrar as humillacións e os malos tratos dos funcionarios. Eran o pan de cada día, segundo as súas propias palabras: “Desde o primeiro momento ímosche a matar, hijoputa, animábannos a aforcarnos… O colchón: viña de noite e quitábanche o colchón, espertábanche e volvían a unha hora, outra hora e quitábanllo, viña outra vez a volver e dicía: ‘non quero un colchón maldito para vós’, e entón recibía unha malleira. Cada vez que a porta se abría, a malleira dáballe medo, xa que en tres ou catro de cada cinco ocasiones era así. A psicose era o estado natural das cousas”.

“O suicidio era un Elixir atractivo como vía de escape, todos estivemos a pensar nalgún momento”, confesa Cobos. Algúns prisioneiros suicidáronse. Nalgún caso, o límite entre suicidio e asasinato vese reducido: “Moi [Moisés Caamánez] foi aforcado ante os carceleros cando lle abriron a porta. Que fixera esa xente? Saíron correndo a buscar un coitelo para cortar a saba, segundo as súas palabras, e volveron aos 15 minutos. Por suposto, Moi xa estaba morto”. Ernesto Barrot era un gran amigo de Cobos: “Colgouse dos barrotes da xanela con sabas, en Valladolid. Estaba colgado, pero non podía ver coas sabas as pernas estendidas. Os funcionarios atáronse dous ou tres paus de escoba e empuxaron o corpo polo outro lado da porta. Sabían o que nos facían e ao mesmo tempo tiñan moito medo por iso. Ao fin, metéronse cos escudos e os porros, gritando como tolos. Estiveron a dar un intre golpeando o cadáver ata que se deron conta de que estaba morto”. Mentres tanto, el permanecía a uns metros nunha das celas adxacentes, escoitando e representando o que estaba a suceder. Faise un silencio. “Eu defino aquel tempo como un secuestro. Non te sentías un preso, senón secuestrado por unha mafia”, coroa Cobos.

Outros presos que estaban nos FIES perderon a cabeza. Á mantenta, di Cobos: “É outra forma de escapar ao inferno”. Cobos é unha excepción: sobreviviu e foi capaz de construír unha nova vida na rúa.

Empuñadura do odio

Preguntámoslle a Cobos como se pode facer fronte a todo isto. Non ten hipocrisía: “Tiñas que converterche nun animal para sobrevivir, renunciar á túa humanidade. O meu odio converteuse nunha simple pulsión. O odio aos funcionarios, ao cárcere, á dirección, ao xuíz de vixilancia que nin sequera se preocupaba, aos medios de comunicación, a toda a sociedade. Non foron días, senón anos. Mentres ocorre, non es consciente. Pérdeslle o respecto a todo porque che roubaron todo, a túa frescura, a túa humanidade”. Cobos estivo no FIES dezasete anos, non todos en condicións tan duras. Ao mesmo tempo conservou certos sentimentos e principios: “No cárcere a loita máis importante é non perdelas, non convertelas no que queren, non convertelas nun produto penal”.

Os reclusos das galerías FIES non tiñan nin espello co obxectivo dunha total despersonalización. Cobos acórdase da vez que, despois de dúas ou tres anos, viuse de novo ante o espello: “Vin a unha persoa que non era eu. Tróuxome imaxes da miña infancia, da miña familia... Boteime a chorar como un neno. Foi un momento moi triste”. Unha anécdota moi parecida foi escrita polo histórico preso Patxi Zamoro FIES no libro memorable A ambos os dous lados do muro.

Do inferno ao purgatorio, loitando

Despois duns anos, as condicións das galerías FIES empezaron a mellorar. Moi aos poucos, e como consecuencia da loita. Nos seus primeiros anos de vida, Cobos declarou que a loita se desenvolveu dentro do cárcere e case de forma individual. Por unha banda, porque os presos se atopaban illados. Doutra banda, porque estando o PSOE no goberno facíaselle imposible crelo a moitos: “Había unha gran negación do que denunciabamos”. Pero co tempo, a loita deslizouse fóra dos muros: “Algunhas asociacións iniciaron campañas de denuncia e mobilización, algún preso que saíu empezou a contar o que estaba a pasar, os presos políticos vascos axudáronnos con escritos de denuncia... ao final houbo que ir suavizando algunhas condicións”.

Os sindicatos de funcionarios opúñanse nun primeiro momento a esta rebaixa. Posteriormente, varios carceleros iniciaron un proceso de achegamento, no que se entrevistaron persoalmente con algúns dos reclusos. “Querían ver o estado de ánimo, case da cabeza... Fixéronnos moito dano, odiábannos moito e sabían que era difícil desactivarnos”. Algúns dos carceleros máis odiados foron substituídos e algúns reclusos foron trasladados das galerías FIES a módulos ordinarios de primeiro grao, onde permaneceron detidos. “Despois duns anos, algúns de nós expuxéronnos a posibilidade de facer unha transición ao réxime penal común”.

Cobos pasou a segundo grao en 2007. O mozo que ingresou a seis anos xa levaba case 20 anos en prisión, pero coas condenas que se lle suman en prisión impúxoselle unha pena de case 70 anos. “Tiña unha condena secreta de toda a vida”. E non estaba disposta a aceptalo. No caso de que a situación non se solucionase dalgunha maneira, o xuíz anunciou ao cárcere que iniciaría folgas de fame e outras protestas. Ao mesmo tempo, os avogados dixéronlle que había posibilidades de que se modificase a situación. Algunhas persoas do poder xudicial e das direccións do sistema penal non vían con bos ollos o que se estaba facendo con eles, e si Cobos respondía adecuadamente, poderíanse dar pasos de forma moi gradual. O educador do cárcere tamén lle animou e axudoulle moito. “Á fin e ao cabo, coméronme a cabeza e esquecinme do muro”, di entre risas.

Insaciable rancor dos funcionarios

Finalmente, Cobos conseguiu o seu primeiro permiso de saída na prisión de Topas, en Salamanca, onde foi detido. Era o ano 2008. Permiso de día con obrigación de volver durmir ao cárcere. “Foi estraño: Estaba na Praza Maior de Salamanca coa educadora e unha monxa, só tiña que facer unha carreira... Pasoume pola cabeza de todo”, lembra cun sorriso traveso. Resistiuse á tentación, porque dera a moita xente a palabra de non escaparse e algúns se arriscaban a socorrerlle. “Foi un punto de inflexión”.

Algúns funcionarios non estaban dispostos a dar a Cobos a menor oportunidade. Na prensa denunciouse que Salamanca e os pobos de ao redor "estiveron en perigo" coa súa saída da cidade. Levantouse a alarma e o asunto chegou ao gobernador civil e ao director da prisión. “O director viño con outras persoas. ‘Mira, Santi, tentámolo, pero non vou arriscar máis’ me dixo. O proceso detívose.

Ao cabo dun ano, a situación de Cobos agravouse aínda máis. Un preso foi asasinado no patio do cárcere e outro recluso denunciou a Cobos. Durante o procedemento xudicial contra el, o avogado de Cobos sorprendeu ao denunciante nunha consulta contraditoria, e entón recoñeceu que os funcionarios lle encargaron que fixese efectiva a xestión de Cobos. “Despois diso pedín o traslado de Nanclares ao cárcere, vendo que non tiña nada que facer en Topas”.

Aceptouse o cambio, e coa axuda de varias asociacións de Vitoria-Gasteiz conseguiu de novo as saídas. Con todo, aos poucos meses informóuselle de que se procedía ao traslado a León, o que suporía a suspensión do proceso. Conseguiu traballo nunha libraría de Vitoria, parando o traslado. Sen o último intento dalgúns funcionarios de Nanclares: “Falaron co responsable da libraría para meter medo, a ver se sabía quen contratou, o perigoso que era...”. Non conseguiron intimidar á muller.

“Desarmar” para vivir na rúa

En 2012 Cobos logrou finalmente a liberdade condicional. Preguntámoslle si tiña medo de saír: “Claro que si”. O cárcere é un mundo con códigos propios aos que os presos adaptan o seu carácter. Ao saír todo cambaléase. “O cárcere saca o peor de ti con sangue e odio. Saes armado á rúa coas armas que desenvolviches para sobrevivir e defenderche. Un arsenal que non serve na rúa pero que está metido na túa alma. A cuestión é si vostede é capaz de desarmarse case unha vez na rúa”.

Santi Cobos desarmáronse con dificultade e aos poucos. Recibiu a axuda e o recoñecemento de varias persoas, viu que había máis xente que sufría na rúa, empatizó coas dores da súa familia e dos familiares dos presos... “Todo isto axudoume. Pero é unha excepción”. Entre risas, tamén agradeceu o odio á policía que hai no País Vasco e a estigmatización dos que estiveron en prisión. “Atoparche con xente coa mesma perspectiva que a Garda Civil ou os malos tratos, expresar coa mirada ‘non necesitas explicar créoche’… chapeau”.

A espada de Damocles no pescozo...pero libre

Cobos, que leva sete anos en liberdade condicional, ten dez anos por diante. Viaxou moito por todo o Estado español nunha furgoneta preparada para durmir. Achégase con frecuencia a León, á familia, pero socialmente di que o seu lugar de referencia é Vitoria: “A xente é o lugar que coñezo, dígolle amor a Vitoria”. Preguntado por si sente libre, subliñou que calquera bobada na liberdade condicional pode traerlle un problema. “A espada de Damocles sempre está aí, ás veces síntome preso”. O quinto preso do ano apareceu morto en Zaballa, e ao ouvilo parécelle que ten medio corpo no cárcere.

A pesar de todo, nótase alegría. “Miro cara atrás e sorrime. Verme en espazos abertos, poder materializar os desexos: se o fago ou non, pero si quero saber que podo atravesar esa porta ou tomar unha cervexa, iso é a liberdade. Por encima de todos os condicionamentos, sinto libre”.

NOTA: Esta reportaxe é máis amplo.O traballo complétase coa entrevista "o pequeno mundo entre os presos sociais e os políticos", na que se reflexionan.