Para empezar… José Joaquín ou Xota?

Prefiro a xota. Chámanme así desde pequeno. Cando era moi pequena, sempre era Xota, porque teño tres nomees e os dous primeiros empezan con esa letra, pero logo acurtárona.

Naciches e creces en Chile. Contaríasme un pouco de lugar, de época…

Nacín en Santiago, onde vivía até os 4 anos, coa miña familia, claro, e logo fómonos ao campo, os nosos veciños estaban moi lonxe, e alí vivía moi a gusto, con cans, con animais e con moitas terras. Nos primeiros anos o meu pai traballaba a terra, pero logo empezou a facer outras cousas, e cando empecei na universidade, cambiamos e fomos ao pobo, pero era un pobo moi pequeno. Son unha persoa dun pequeno pobo.

Tes a oportunidade de volver?

Si é posible intento volver o máis posible, pasar as vacacións alí… Si teño tempo e diñeiro, márchome. A miúdo teño tempo, pero non diñeiro, ás veces diñeiro, pero non tempo. Funme de vacacións o ano anterior e este ano funme de casualidade porque o meu avó morreu. Tiven a oportunidade e foi un agasallo. Moi bonito, á fin e ao cabo, só estiveron dúas semanas, pero non as esperaba, e cheguei xusto ao enterro. Parecía unha película.

Leva oito anos en Euskal Herria. Como foi?

Por amor [risas]. Coñecín á miña parella en Chile, ela é de aquí. Coñecémonos cando acababa a carreira, puxémonos a coñecer de súpeto con esta relación, e cando terminaba o tempo que tiña que pasar en Chile, empezamos a pensar no que iamos facer, e entre os dous pensamos que ía volver eu. Sempre tiven moitas ganas de viaxar, non sabía onde nin como, pero sabía que faría algo. Por tanto, os plans da vida e o coñecemento de Itsaso coincidiran máis ou menos.

Vostede é psicólogo de aprendizaxe e realizou a súa tese no ámbito da psicoloxía social. Tiñas claro desde o principio que querías investigar?

Entrei na carreira por psicanálise, pensando que ía ser psicólogo clínico, gustábame moitísimo. Despois, ao coñecer a psicoloxía social, namoreime. Coñecino en Chile e alí mesmo decidín que quería ser profesor de psicoloxía.

Que é exactamente a psicoloxía social? Que diferenza hai entre esta corrente e outras correntes psicolóxicas?

É difícil dicilo, pero normalmente, se hai relacións sociais, eu vexo aí a psicoloxía social: traballamos moito as emocións, o poder, o status, a aculturación, os estereotipos, os procesos colectivos... Nós non traballamos a diferenza individual, si é unha persoa aberta, tímida ou ludópata, iso dáme igual. Eu quero explicar, se tomo a un grupo de xente, nunha manifestación ou noutro rito colectivo, que procesos, mecanismos e resultados xorden, cando compartes algo con moita xente.

Cal sería a diferenza coa sociología?

Moi boa reflexión, non sei onde acaba unha e onde empeza a outra. Eu diría que nós facemos máis medicións, pero non estou moi seguro de que esa sexa a razón pola que se distinguen as dúas.

Que mediches na túa tese e que conclusións sacaches?

Estudei sobre todo manifestacións e eventos con elementos ritualísticos como concertos, obras de teatro, onde se esperan algunhas cousas, tamborradas… E a conclusión foi que compartir con outras persoas trae cousas boas, porque é unha fonte de autoestima e séntesche máis rápido despois de participar. Non quero dicir que estes rituais sexan sempre positivos, porque tamén os facían os nazis. Son, sobre todo, positivas polo ben da nosa autoestima e benestar, e porque axudan a crear redes de solidariedade nas sociedades. Necesitamos moito para vivir e compartir con outras persoas, e na miña tese hei visto que a parte emocional é moi importante. Non somos moi cognitivos. Esa teoría do Homo economicus que cre que sempre estamos a procesar todo o que gañamos e o que perdemos, iso non é real, son realmente reais as emocións, as sensacións e como sentimos.

Como se poden levar á práctica as cousas que traballaches?

É o meu pai, sobre todo, o que me fai estas preguntas e non sei como contestalas. Funcionalmente non se que podemos facer con este coñecemento. Eu prefiro medir os procesos. Outros, igual, prefiren facer plans de intervención, quizais relacionados coa educación… É unha liña de investigación que estamos a facer agora, nas sociedades que viviron conflitos, como volver á normalidade. En Euskal Herria, por exemplo, coa violencia, coas vítimas de ambos os lados, e tamén en Colombia, estamos a ver que estas emocións axudan moito, non tanto a perdoar, quizais non sexa real, senón un pouco para volver á vida normal. Se compartimos a identidade humana e dámosnos/dámonos conta de que todos somos humanos, as cousas van mellor. Outra persoa quizá poida coller ese coñecemento e crear plans de intervención nas escolas ou noutras, pero a verdade é que o que quero é investigar. Interésame a condición humana, en Euskal Herria, en Chile, ou en Nova Zelandia.

E tamén en Palestina. Hai dous anos tentaches chegar alí, non é certo?

Estou noutro proxecto e estudamos a memoria colectiva das persoas nas nacións. Nese sentido, o noso xefe conseguiu un contacto cun investigador palestino, moi simpático. Veu aquí a ver cousas, e a saber como era o proxecto, e nós tamén tentamos ir e entrar en Gaza, pero non puidemos pasar o bloqueo. Quedamos en Israel vinte e dous días, en Tel Aviv e no gran pobo de Axkelon, preto da fronteira con Gaza.

Como foi a experiencia?

É moi profundo, dános pena porque non conseguimos entrar, pero doutra banda o que sentimos alí é moi raro, o nivel de tensión é moi alto. Ves xente por todas partes con metralladora e eu sempre me sentía moi observada. Como fenómeno social é moi interesante. Politicamente, é unha merda, porque hai apartheid, iso sabémolo. Pero si miras cientificamente, é moi interesante ver o que xera esa merda entre as persoas: desconfianza nas institucións, sempre moi metida no discurso, moi categorizada…

Como volas arranxaron coa xente?

Moi ben. Coñecemos a persoas que nos axudaron moito no intento de entrar en Gaza e, por outra banda, como pasa en moitos países, a xente quere a paz. Aínda que falen de medo, cun punto de odio, se tiras desa corda, dásche conta de que os fachas tamén teñen medos, pola historia familiar ou polas experiencias vividas… Non o sei, pero somos humanos. Iso non xustifica a diferenza de poder, por suposto, pero me gusta ver a complexidade, porque non creo que haxa persoas boas e outras malas. Creo que non é así.

Como é?

Non sei, somos humanos… Para que introducimos adxectivos para sentirnos mellor? O que quero é, como dixen, aprender, buscar ou saber que é a natureza humana.

Lévasche moi ben o eúscaro. Como foi o teu proceso de aprendizaxe do idioma?

Bastante rápido. Adoito dicir que grazas á cuadrilla e a AEK aprendín eúscaro. Por unha banda, porque entrei en AEK e estiven dous anos seguidos dúas horas ao día, e iso axudoume moitísimo. Antes diso, os da cuadrilla sempre me dicían palabras, frases, e cando entrei en AEK déronme un prazo de dous meses para falar en castelán, a partir de aí todo en eúscaro, e así foi. Foi moi duro nun momento, pero grazas a iso aprendín moi rápido, e hoxe en día agradézoo moito.

Euskaraldia, avant a lettre. Sabendo que estudaches rituais colectivos, como ves os rituais de Euskal Herria?

Para min, por exemplo, a Gazte Martxa é un ritual de Cristo, moi bonito, a sensación de atravesar pobos, estás a moverche… é moi bonito. A propia Korrika é moi bonita, un ano levei eu a testemuña no quilómetro do gaztetxe de Antzuola e foi moi bonito. Aquí hai rituais de Cristo: Santa eskeak, sorgin dantza… Non os vexo en Chile. Aquí hai moitos rituais colectivos, non só para pasalo ben, senón moi necesarios.

Nas últimas semanas, a situación do teu pobo está a flor de pel, así nos chegou polos medios de comunicación. Como vive que os acontecementos continúen tan lonxe?

É moi complexo, quédame un sentido agridoce. Por unha banda estou moi contento de que as cousas estean acesas. En Chile sempre dixemos que a clase alta fai o máis duro contra nós, e nótase no discurso: din que é a nosa mala sorte, que case nola merecemos. Se te formas nese modelo, podemos pensar que non hai nada que cambiar, pero o que estamos a ver hoxe en día é moi bonito. A xente di que é suficiente e espero que pase algo profundo, se non, seguiremos igual. Moita xente ten moito que perder, por exemplo, se non se vai a traballar perden unha chea, e co salario mínimo non se pode vivir en Chile. Aquí coa manifestación pérdese moito, pero alí pos todo en xogo. Doutra banda, que pena, que violencia, sobre todo institucional, militar e carabinero: dezaoito mortos, unha chea de mulleres violadas pola policía…

Que lectura fas sobre o que está a suceder?

Parece que é pola subida do prezo do metro, iso é o que provocou, si, pero non o fixo, é moito máis profundo. Despois da época de Pinochet, as persoas que quedaron nas institucións eran os seus seguidores, pero en Chile nunca houbo un estado de benestar, en Chile non hai educación, un sistema sanitario… Si tes cancro vasche á merda. Co salario mínimo non podes pasar un mes, e iso é moi violento. Sempre tes que facer trampas. Vives facendo trampas, conseguindo cousas sen pagar o IVE, conseguindo cousas roubadas… Sempre haberá algo para que ti non fagas as cousas ben, pero é normal: que vas facer se non chegas! Iso é a violencia de verdade. Ademais, esa noxenta clase política diche que se non es rica, é asunto teu. A violencia é grande, e son moitos anos, a xente xa non pode máis. Gústame ver todo aceso, pero como dixen espero que cambie as cousas de fondo, se non sei que a clase traballadora pagará.