Viste como che fusilaron ao teu irmán.

Si. Estaba a dez yardas de min. Tiña 23 anos e Jon 21. Era un mozo, por exemplo. Aí está nas fotos. Mozo, e idealista, porque o idealismo era o máis importante que tiñamos entón neste país, a única maneira de opornos á onda de inxustiza. A xente que empezaba a loitar clandestinamente sabíao, era consciente de que un día estaba libre, pero ao día seguinte podía presencialo. Había moita xente loitando, apareceron algúns nomes, non os doutros, algúns foron detidos, outro non, afortunadamente. E eu penso, como entón, que temos que tentar por este pobo. Por suposto, agora non teño 23 anos, senón 67, teño experiencia vital, coñecín moita xente. Algúns deles considéranse Superman, ou teñen o costume de actuar coma se fosen ayatolas…

Un gran número de homes uníronse á loita. Entre eles, Jon; entre eles, ti.

Desde entón loitei dun modo e outro. Nunca dixen nada, ata que Glencree [varias vítimas realizaron encontros no proceso de paz do conflito vasco para promover a xustiza, a memoria e a convivencia]. Cando me pediron participar en Glencreen, pensei que había que facer algo, e aínda que algúns non viron con bos ollos a miña participación, participei. Pensaba que había que facer algo, porque non temos un poder real, porque o poder de Vitoria non é máis que o prestado por Madrid: “Hoxe dálle, mañá quítao”. Temos que facer todo o posible por atraer á xente, por formar unha gran maioría e, coa maioría, ir a Madrid e dicir: “Facede caso de nós ou veredes o que non podedes ver!”.

Do mesmo xeito que os cataláns?

Do mesmo xeito que os cataláns, pero máis doces. E sempre sen violencia. Non é posible pola forza. Teño moito máis medo á violencia do Estado que a calquera movemento violento que se poida construír en Cataluña ou no País Vasco, porque o Estado é capaz de montar outro GAL, ou dous, como o fixo antes, e ademais “con toda lexitimidade”. Que lexitimidade? Nós non temos máis que a palabra, temos que ser honestos ante Europa, para que nos recoñezan como pobo. Creo que os cataláns tamén deberían ir por aí.

Jon involucrouse de cheo na loita, entrou en ETA. E vostede? Eras o meu irmán maior.

Non entrei.

“Non entraches”... Como entrou Jon?

O ambiente atraíaos. A inxustiza era entón a xustiza. Jon descubriu que había xente na súa cuadrilla e decidiu ir por ese camiño. No pobo formaron varios grupos que actuaban por separado, sen ataduras. Cando caía un grupo de xente, atrapaban a tres ou catro persoas, non a ninguén máis. Así empezou Jon. Un día escondeuse e un ano despois foi capturado.

Como soubestes que se escondeu?

Cando o garda civil viño a buscarnos á súa casa. “Onde está o teu fillo?”, preguntáronlle á nosa nai. E a miña nai, petrificada: “Foi a acampar”. Nin falar! En 1974, ETA lembrou o secuestro de [Luís] Gómez Acebo [o marido de Pilar de Borbón] para que, a cambio, liberasen aos presos dos cárceres españois. Os comandos non deixaban de repicar. Tres ou catro comandos fóronse a Barcelona, cada un polo seu lado, e de súpeto Jon foi sorprendido.

Ese ano [1975] reuninme con el en Altsasu. Díxome: “Miguel, vou a Perpinyá, non me verei un intre. Voucho a contar cando volvas de alí”. Non lle preguntei máis, porque tampouco era conveniente sabelo. Cando un garda civil ou un policía interróganlle, empeza vostede a contar tamén o que non sabe. Mentres se dirixía a Perpiñán, díxome que mo contaría de volta, pero non volveu. Lemos no xornal que foron detidos en Barcelona. Duraron unha semana ou dez días. Como era o seu costume, habíanlle torturado duramente. Fixéronlle o que son e non son, o que fixeron a todos os demais, e con máis rabia a Jon, que non naceu en Euskal Herria, porque era fillo dos migrantes. Iso dixéronme os gardas civís cando me detiveron nos Pireneos.

Cando lle detiveron?

Supoño que un mes despois do fusilamento de Jon. Cando me fusilaron ao meu irmán, vin desde Barcelona a Zarautz si, pero non entrei en casa. Polo si ou polo non. Refuxieime en casa duns amigos. Estiven un mes con eles. Un día díxenlles que ía ao monte, era a saída da asociación de montañeiros Oargi de Tolosa, aos Pireneos. Fomos no autobús. Subimos por Jaca, parámonos, baixamos do autobús e puxémonos en marcha a pé, subindo a montaña, e entón, os gardas civís! Disparamos contra o aire para deternos. Deitáronnos no solo. Arrestáronnos catro, despois de pedir identificacións. A policía ficháranos, ao parecer. Non coñecía aos outros tres. No entanto, sei que un deles quedou xordo a golpes. Polo que a min respecta, os gardas civís trouxéronme de Jaca a Pamplona. No furgón, o mesmo de sempre, agredíronme, insultáronme, insultáronme, insultáronme contra o meu irmán e despacháronme a este e a el. Un mes despois do fusilamento de Jon, pero contra el, con todo. E a min, a leña. Que golpes! En Pamplona, deixáronme en mans da policía e en San Sebastián.

A San Sebastián, onde?

Ao Goberno civil. Era unha habitación pequena, chea de fume. Eles en círculo e empuxábanme dun lado a outro, a puñadas. Por fin, saíron da habitación, nun armario, á vista, cunha pistola. Xa o vin. Non se que se propuñan para que eu buscase aquela arma, que eu tiña a arma na man para matarme. Cada media hora, arriba, na cela, daba un colchón, e abaixo. Retivéronme catro días. E despois soltáronme. A noticia apareceu no revista Cambio 16 en outubro dese mesmo ano. Deixáronme en liberdade, pero non volvín a casa. Detívenme en San Sebastián.

Que pasos deron tras a detención de Jon?

Foi detido a finais de xullo de 1975. Primeiro, dixeron que debían facerlle o xuízo ordinario, acusado de roubo de banco. Díxose que tamén fora o autor do asasinato dun policía, pero non era nada claro. Nesa mesma época, tamén foron asasinados outros dous policías, un en Barcelona e outro en Madrid, e o que era un xuízo ordinario, converteuse en sumarisimo, xa que tanto ETA como FRAP atopábanse nun clima de guerra. Varios militantes foron detidos, levados a cabo en forma de xuízos e, entre eles, numerosos foron condenados á morte polos xuíces. En Europa a xente opúxose a isto, houbo duras protestas por todo o país e, finalmente, ditáronse cinco condenas á morte. Entre eles, Jonen. Din que non naceu en Euskal Herria, e que no Estado quería intimidar aos compañeiros doutros países. Son tan crispados, non saben o que é o idealismo, non a sede de liberdade. Por iso foron a América e arrasaron todos os pobos.

Marc Palmes e Magda Oranich foron os vosos avogados.

Juan Mari Bandrés e Miguel Castells fixéronnos ese camiño. Os outros dous acusados, Marc e Magda, defenderon a Jon en Barcelona. De boa gana. Eran novos e moi do noso lado. A nai e a tía Paulina foron a Barcelona e alí aloxáronse na casa da familia Pons Llovet. O seu fillo Josep Lluis participou na fuga de Segovia. A familia Pons Llovet axudounos moitísimo. Mesmo despois da morte de Jon, o cadaleito do noso irmán foi enterrado nas súas tumbas ata que puidemos traer o cadaleito no cemiterio do norte.

A nai estivo presente no xuízo.

Si, unha pantomima. Mesmo entón viu a Jon.

A nai dicía que vira síntomas de tortura, que se achegou a bicala e viulle mazaduras.

Si. É cuestión do día do xuízo. Fixéronlle de todo: a bañeira, colgárona, golpearon todo tipo de golpes, ameazaron para sempre… A nai e a tía estiveron no xuízo e logo volveron a Zarautz. Eles viñeron e eu fun tentar algo, a pedir xustiza, no reino da inxustiza. Recaera sentenza, non había volta atrás. O mesmo Jon díxome na capela de noite: “Estes non van a cejar”. Na capela de noite, á mantenta da tortura, díxome outra cousa: “Fixéronme dicir o que sexa, pero non denunciei a ningún amigo!”.

Quen eran vostedes na capela nocturna?

Marc [Palmes], Magda [Oranich], capitán Coroado, avogado de oficio do exército, varios funcionarios e outros. Querería que fose unha noite inacabable, pero pasou rapidamente. Pasamos a noite charlando de bobadas, como para eludir o que seguía. A pesar de todo, eu non podía quitarme a alba da cabeza. En cambio, o propio Jon estaba tranquilo. Non sei si dábase conta da morte, non sei si eu tamén o faría, ou non sei si, simplemente, estaba realmente consciente e estaba disposto a seguir adiante. Non o sei.

Despuntou o día.

E saímos do cárcere de Modelo, atravesando a Diagonal, rodeados de gardas civís e policías. Terrible. Creo que tamén querían asustar aos cataláns. A uns cinco quilómetros de alí, Cerdanyola, o cemiterio, e alí o bosque, o do exército de España. Durante un intre, Jon malgastouse, fixo un pequeno ensanche e foi colocado no centro. Tamén había unha ambulancia da Cruz Vermella e o furgón do cárcere. Cando todo estivo preparado, subimos a abrilo, os avogados, eu mesmo… Alí estaba Jon, atado. Cando me viu, Eusko gudariak empezou a cantar. No bosque próximo ouvíanse berros: “Txikiiiii…! ! Chin...! ! Gora Euskadiiiii! !”… Pero o fusilaron. E se os avogados non me suxeitaron, quitoulles o fusil a un dos gardas e disparoulles. Un daqueles cans fillos empezou a dicir: “Isto non disparará máis!”.

Militantes de Barcelona gritando no bosque.

Si. Por suposto, houbo unha chea de controis e impedíuselles o acceso á zona, pero chegaron os seus berros. Despois, aquela xente pasou os controis e penetrou até o cemiterio. Alí quixemos despedirlle e abrimos o cadaleito. Foi entón cando Marc [Palmes] sacou a foto de Jon cunha pequena cámara. Alguén lle viu e á saída o policía retirara a cámara de Marc, pero xa gardara o rolo. Xente corrente no cemiterio. E da mesma maneira pola tarde. Celebrouse unha misa de defuntos, seguida dunha forte protesta. Teño moi bo recordo dos cataláns, e dáme igual cal sexa a súa bandeira, porque ante a inxustiza non hai ningunha bandeira dun ou outro lado.

Viste que fusilaban a Jon. En que consiste o trauma?

Aí. Dificilmente supérase. Nunca se pode esquecer. Non estabamos na guerra, non? E, en cambio, a Jon matárono coma se estivésemos na guerra… Iso dáche unha idea: si son capaces de facelo, que non farán noutra ocasión? Agora, ETA leva dez anos en silencio e, con todo, non nos deixan en paz: tomando decisións reais, non nos deixan gobernar de verdade.

Até que punto isto marca?

Totalmente. Márcache na vida, márcache no traballo, cando márcache… Fun policía municipal e sempre tentei polo meu pobo. Algúns, algúns ayatolas, non entenderon que entrase na policía municipal naquela época, cales foron as miñas razóns. E, con todo, tamén me sucedeu que estea detido no cuartel dos gardas civís vestido de axente de policía, por apoiar unha manifestación nesas datas tan duras. Agora non, agora é obrigatorio que a Policía Municipal apoie as manifestacións.

En que se parecían Jon e ti?

Eu era dous anos maior que el, máis serio que el, máis ardente que eu. Era evidente. Rifáballe: “Jon, caes, pillaranche, non durará nin un segundo”. E non durou un segundo. Non me fixo caso. Pero, en fin, quizá sexa o resultado de que aínda estou aquí.

Así nos contaches moitas cousas, Miguel. Pero canto nos gardaches?

Moito máis…