Muñoz naceu en Ecuador e con 18 anos emigrou a Madrid coa súa nai e a súa irmá. Para entón o seu pai xa estaba en Madrid, onde atoparía un medio de vida que non atopara no seu pobo natal. A súa nai enviouna a Bilbao e de alí saltou a Amurrio. Actualmente vive en Amurrio. É traballadora doméstica e no último ano achegouse ao movemento feminista.

Por que comezou a aprender euskera hai pouco?

Vin traballar con 18 anos. Empecei como empregada de fogar, hoxe en día a maioría somos mulleres inmigrantes. Aos poucos, tiven moitos intereses e empecei a coidalos, deime conta de que me gustaba. Quixen cursar un grao superior, pero para iso tiña que convalidar os estudos. Este proceso é moi longo, hai que pedir o certificado de estudos no país de orixe, chegar aquí e dar o valor aquí... pasa moito tempo. Pero ao final conseguino e cursei o Grao Superior en Educación Infantil.

A cousa é que sendo unha casa traballadora non tes moito contacto coa xente de alí, traballaba moitas horas e o pouco tempo que me daban libre dedicábao aos estudos. Aí deime conta, cando estaba en prácticas, de que aquí a xente fala outra lingua. Comentáronme que tería dificultades para traballar en educación infantil sen eúscaro, xa que aquí sen eúscaro non se pode traballar nunha escola infantil. Preguntáronme si sabía inglés, pero o certo é que en Ecuador a política é cuestión e o inglés estaba perfecto porque estaban en contra de Estados Unidos, pensábase que naquela época se colonizaban os que aprendían esa lingua, así que non sei nin inglés. Só sei a Castela.

Decidín deixar ese camiño. A vida dá moitas voltas e púxenme a traballar no bar. Pero doíame moito comer e quería facer algo que me gustase, entón apunteime en Educación Social. Pero aí tamén me dixeron o mesmo, que non podería traballar sen o eúscaro. Pero eu quero traballar coas persoas que vin. Eles non saben eúscaro... pero as subvencións son en eúscaro... Nese momento parecíame algo forzado. Ademais, na miña contorna, nos espazos que me movían en Bilbao, ninguén me falaba en eúscaro, polo que non o vía necesario. Non sentía esa motivación. Ata que lin o libro Identidades asasinas de Amin Maalouf. O autor fala de linguas minorizadas. Entón empecei a conectarme co noso idioma, preguntei á miña nai, por que non falas o quechua? “Bo, naquela época, xa sabes...” empezou. En Ecuador andei por moitos sitios, fálase quechua, pero en moi poucos lugares só fano as persoas locais de rexións concretas. Dáme pena, pero agora podo dicir que sei máis euskera que quechua. Sei dous ou tres palabras, nada máis. Hei visto que en eúscaro e co quechua hai palabras que teñen o mesmo significado, realmente curioso!

Por tanto, foi entón cando empecei a sentir ganas de aprender, non foi polo traballo, é un gran reto e non quería facer ese investimento por unha cuestión laboral, quería aprender para min. Non podo recuperar o quechua, pero o eúscaro si, creo que é un idioma que hai que recuperar, por todo o que quere dicir. Entón empecei a aprender eúscaro.

É fácil o proceso de aprendizaxe do eúscaro?

Na miña opinión, no meu punto de vista, o euskaltegi é moi frío. No modelo de aprendizaxe é certo que hai prácticas de fala, pero non se inclúe toda a cultura que trae o eúscaro. Ademais é moi caro, é verdade que o Concello che devolve o diñeiro, pero para iso tes que aparecer ao 80% das escolas, si por calquera cousa non podes aparecer é difícil de cumprir. Eu, por exemplo, sabía que non me devolverían o diñeiro, porque non podía aparecer sempre, porque traballo polo meu mañá, tarde e noite, ese investimento que fixen por min, sabía que eses 560 euros non me ían a devolver. Por iso, paréceme que é caro, non creo que haxa unha motivación. Si, podes apuntarche na EPA [educación para adultos], pero os horarios non son bos, e cando tomas un pouco de nivel vai moi amodo. Non sei, este ano quería apuntarme a AEK pero hai moi poucos horarios, eu necesitaba o nivel inicial e en Amurrio e Llodio non está, só en dous euskaltegis en Bilbao.

Gústame moito o eúscaro, cada vez estou a aprender máis, de onde vén, gústanme moito as cancións: Mikel Urdangarin, Zea Mays, Itoitz... non se que din pero chegan até o interior.

Con todo, creo que falta algo. Hai grupos como Berbalagun, pero unha vez tentei participar no mesmo e... non me decatei de nada! Teño en conta que é o meu límite, que non me atrevo a falar en eúscaro. No Grupo Feminista hei estado en tres sesións, as que son en eúscaro, elas devolvéronme, pero parece que é un estorbo, o diálogo redúcese. Non sempre quero preguntar, eles sempre están dispostos a axudar, a volver, pero non é fácil. Teño que seguir ao meu nivel para comunicarme máis facilmente durante un tempo.

Estivo vostede falando do...

Creo que é algo que temos en común Euskal Herria e Ecuador. O colonialismo estableceu unha lingua en Ecuador. Neste caso impuxéronnos o castelán e hoxe en día fala o 99%, ensínannos na escola. Fai moi pouco, en 2004 empezouse a pór en valor as linguas minoritarias, en Ecuador hai catorce linguas faladas, pero algunhas se utilizan moi pouco. As linguas admitidas son o castelán, lingua obrigatoria, lingua quechua e lingua xoar. Fálase sobre todo na Amazonia Xoar, mentres que o quechua fálase máis na Amazonia e na montaña.

Non sei como sería o proceso aquí, alí falaba moi pouca xente e non fíxose o esforzo que se fixo aquí. Aquí é obrigatorio para todos os asuntos da Administración, aínda que tamén hai un límite. En Ecuador, por exemplo, os meus bisavós e bisavós non falaban e eran dun pobo moi pequeno. Falando sinceramente, había tamén sinais de racismo cara aos que falaban quechua entre nós.

O kichu e o ketxu non son o mesmo, o ketxu é a lingua que se fala en América do Sur e o kichu é unha variante diso. Tentaron volver en Ecuador, algúns sacerdotes do Vaticano tentaron escribir o quechua, tentaron sacar o alfabeto, hai moitas formas de escribir, con q, con k... foi unha imposición de fragmentación da nosa lingua e conseguírono. Agora hai varios movementos que están a recuperar o idioma, aos poucos, grazas aos campesiños e indíxenas, que loitan por retomalo. Confío en que o logre.

En verdade, sei moi poucas palabras, pero por curiosidade. Na escola non se ensina, non se ensina como aquí, polo menos na escola, aínda que estea no modelo A si tes unha materia. Alí non, nin o troncal, nin a lección optativa, estivo descartada. O que sei aprendino por min mesmo.

Aquí, en Orduña, teño compatriotas dunha zona onde se fala quechua, de Otabalo, e ás veces pregúntolles as palabras, dígolles: “quero aprender, mostrar”. Tento facer algo para recuperalo, porque non se perde un idioma, pérdese toda unha cultura. Hai moitas palabras que son diferentes do significado do castelán, pero esquécelas e ademais na escola dinche que non son así. Aquí, polo menos, si non sabes eúscaro tamén se usan algunhas palabras: ola, agur, zelan?. En Ecuador non, está completamente descartado, mesmo hai indicios de analfabetismo. A miña nai sabe máis que o meu pai unhas palabras.

Este
artigo foi traído do medio Aiaraldea.eus grazas á licenza Creative Commons BY-SA 3.0. A entrevista orixinal é máis longa e o entrevistado falou sobre a súa traxectoria no feminismo, ademais das cuestións lingüísticas. Entrevista completa Aiaraldea.eus: “O feminismo axudoume a tomar conciencia dos meus dereitos como traballadoras de fogar”