Comezaremos pola pregunta que acabamos co tres profesores. É o hitano un pouco triste? Ou, mellor dito, os cursos de hitano están en celo? Xabier Eizagirre é profesor de Iral desde o curso 1981-82. Dá clases de hitano a profesores que van mellorar o eúscaro. Tamén impartiu cursos fóra de Irale, nos barrios de Amara e Egia de Donostia-San Sebastián, e en Oiartzun. As sensacións de Eizagirre teñen dous gustos: “Si, algo se move; Zumaia, Azpeitia, Tolosa, Oñati, Zestoa... Sempre en Gipuzkoa. Cando facemos a oferta das escolas hitanas en Irale, deime conta de que hai máis xente que antes que se apunta. Fóra de Irale, algunha asociación organiza o curso e a xente responde. Miúdo veleno! Por outra banda, vostede mencionou a dificultade e eu vou utilizar o termo floración. Non sei si é a árbore ou a planta que está a dar as últimas patadas, a última chea de flores. Poida que xurdan novas flores, o que ocorreu no bertsolarismo, pero nós estamos moi lonxe da humildade. Os cursos que se están facendo agora son unha pequena esperanza. De todos os xeitos, para avanzar hai que dar prioridade á noka, que as mozas aprendan, pero os mozos tamén”.

Iñaki Iturain é o coordinador dos Centros de Afianzamento Idiomático no Departamento de Educación do Goberno Vasco, Servizo de Eúscaro. Ademais deste traballo, impartiu cursos de hitano en Donostia-San Sebastián, Orio e Zarautz. Os organizadores foron as asociacións de eúscaro, os euskaltegis municipais e os concellos. Non cre que esteamos en apertos, nalgúns sitios apenas notou algúns intentos: “Pero son insignificantes. De forma sistemática e seria non se fai nada para que os nenos e nenas poidan aprender, nin na escola pública, nin nas ikastolas, nin nos euskaltegis. O hika está a sobrevivir á tradición e a transmisión, pero a perda é moi considerable. Noka está a perderse en todos os sitios e entre os máis novos estendeuse o fenómeno do ‘abuso’ [mesmo cando non se necesitan formas hitanas]. Se o Departamento de Educación, a Federación de Ikastolas e a Política Lingüística non toman decisións serias, estamos a falar dun barco que se afundirá dentro de poucas xeracións. Simbólicamente están a facerse algunhas cousas, Zakilixut, o esforzo serio de varias persoas (Kike Amonarriz, Ritxi Lizartza, Juan Martin Elexpuru...), tamén desde o feminismo, pero non é suficiente.

Ritxi Lizartza publicou en 2009 o manual para aprender a facer Hika: Hitano. Fala, amigo! (Maramara). Nos últimos anos deu moitas clases de hitano, sobre todo nas institucións públicas, pero tamén a petición das asociacións de eúscaro. Tivo alumnos, sobre todo, profesores de educación e das escolas de euskaldunización. Tamén a el preguntámoslle pola galantería: “Se non se organizan os cursos ninguén máis os vai a solicitar, pero si fanse, a boca a boca inflúe. En 2009 saquei o manual e entre 2012 notei unha onda de solicitudes. Non sei si son deses cursos que se pon de moda. Tras o ano 2012 produciuse un parón e agora volvéronse a solicitar. Desde o punto de vista de xénero [sobre todo queren facer fronte á perda da noka] os colectivos que queren traballar o hitano están a demandar e é importante activar a colectivos que non tiñan conciencia do que era o primeiro hitano. Con todo, entendo que o empoderamiento das mulleres é importante, pero tamén hai que atraer aos homes a nadar. En calquera caso, o camiño que se abriu é moi importante. De aí reforzarase a tendencia a impartir cursos e a conciencia tamén. Gustaríame seguir adiante”.

Quen é o estudante hitano?

Podemos preguntar aos tres profesores como son os alumnos e describir o seu perfil máis ou menos. Dixéronnos quen non vai aos cursos de Hitano: mozos. Sempre falando de lugares onde o hitano está vivo, os mozos fano na rúa, moito e mal. Teñen un mal coñecemento do hitano e non teñen conciencia de que o usen mal. Os que van recibir clases son máis maduros e hai moitas intencións. Algúns alumnos empezaron de cero. Aprenderon euskera no euskaltegi, moitos chegaron a EGA e queren seguir traballando o idioma. O hitano lles intriga. Outros moitos alumnos achéganse ás clases coa intención de mellorar o tutorial. Algúns apenas o usan no seu día a día, pero escoitaron na rúa, en casa, entre amigos e amigas. Outros están a morder, pero se dan conta de que están equivocados. Falan pondo as formas hitanas onde non se necesitan, Eizagirre chámalle “hika ez, erdika”, e Iturain mencionou “o exceso”. Iturain, por exemplo, tivo como alumnos aos bertsolaris Orion, coa intención de mellorar o hitano. O outro erro estrela é o de golpear ás mulleres no canto de noka, un fallo moi estendido. Os homes que declaran que non saben noka van á escola. De feito, son varios os falantes de hika que cren que están en liña recta coas mulleres e que non se dan conta de que as mulleres están a tocar.

En canto ao xénero, parece que as alumnas son algo máis numerosas. Con todo, os tres profesores coñeceron grupos de todo tipo, algúns deles de ambos, pero tamén coñeceron ao grupo dunha soa muller e ao dun só home. En canto ao alumnado feminino, Lizartza acláranos que aínda que ás veces os alumnos achegáronse preocupados pola perda da noka, a maioría das mulleres participaron nos cursos pola pregunta e o mal uso do hitano.

Pouco da humillación, pois. Quizá os últimos mohicanos que tentan ser mellores falantes de hika e de curiosidade.