Tras sete anos de traballo, acaba de presentar a súa tese. Que investigou?

O tema de estudo son os procesos de formación das organizacións dA Vía Campesiña (LVC). No aspecto teórico hei analizado o sistema agroalimentario, tanto a nivel mundial como no País Vasco. O Neoliberalismo está a profundar na dominación do territorio e do sistema alimentario, acumulando a propiedade en mans de cada vez menos empresas internacionais. Analizamos as formas que utiliza para iso e as consecuencias que ten para o mundo rural. Doutra banda, investigamos como os movementos dos agricultores de LVC responden á ofensiva do capital: a resistencia, a disputación do territorio e os procesos liberadores son a base.

No aspecto empírico habemos analizado os modelos de formación e as propostas pedagóxicas das organizacións suramericanas do LVC. En concreto, os do MST de Brasil e a súa principal escola a nivel estatal, a escola Florestán Fernández (ENFF). As organizacións suramericanas e dentro delas o MST e o ENFF son a vangarda neste campo.

Describiuse e analizado o percorrido do curso Baserritik Mundura de Euskal Herria. Trátase dunha experiencia educativa piloto no ámbito universitario vasco, baseada na metodoloxía de ENFF e MST.

Para as organizacións do LVC o ámbito da educación e a formación política é un ámbito estratéxico de loita. Por que?

O contexto das organizacións agrarias ha cambiado profundamente. Moitos deles xurdiron no pasado para loitar contra os poderes oligárquicos locais, e hoxe en día enfróntanse a unha confusa rede de actores. É unha rede moi complexa que trenza fíos industriais, financeiros, políticos, comerciais, xurídicos, mediáticos ou mesmo militares. Ten a parte material, como a acumulación de terras, mares ou sementes, así como os inmaterial —coñecementos, ideoloxías, dimensións culturais, etc.—.

Esta complexidade explica que nas últimas décadas deuse centralidade á formación, xa que a comprensión esixe formación. Ao mesmo tempo, as estratexias das organizacións promoven esta complexidade: a agroecología e a soberanía alimentaria non se limitan á agricultura, son propostas de transformación social. É unha loita contra o sistema capitalista, pero tamén contra o resto de sistemas que se unen ao capitalismo: patriarcado, colonialismo, antropocentrismo.

Tamén recoñecen requisitos máis específicos á formación. O fortalecemento das organizacións e os seus membros; o fomento das articulacións e alianzas; ou o desenvolvemento da capacidade de identificar as limitacións e contradicións das loitas que suscitan. Ademais, en certos contextos, principalmente con gobernos progresistas, pode ampliar os recursos da educación e a posibilidade de combater os espazos públicos.

Cales son as bases deste modelo de formación e pedagoxía?

Os procesos de formación do LVC están moi lonxe do modelo educativo oficial, que non lles serve. Un agrónomo acudirá á universidade desde a organización e recibirá un modelo hexemónico vinculado ao negocio da agroindustria. “Necesitamos procesos de formación útiles para fortalecer as nosas organizacións e a nosa axenda política”, reflexionan. E danse conta de que para iso teñen que transformar non só os contidos, senón tamén as formas: un modelo integral e vinculado á vivencia, que transforme á vez ás persoas que promovan as transformacións. Unha das claves é que a metodoloxía debe tocar a subjetividad política dos participantes.

Irase construíndo unha nova concepción da formación desde a práctica. Na educación combinan a dimensión política, cultural e emocional, tanto no persoal como no colectivo. A vontade, a complicidade, os valores, o coidado mutuo, a construción da identidade colectiva, a implicación emocional, todo iso trabállase.

En 2009 acordáronse unha serie de principios comúns tras un longo proceso de intercambio de experiencias prácticas de cada un: a formación debe estar ligada ao proxecto político estratéxico e reforzar a loita da organización; o punto de partida debe ser a práctica social dos agricultores, a teoría das prácticas para asegurar a conexión; o proceso de formación é continuo, todos os momentos e espazos teñen un potencial formador —unha reunión, mobilizacións, encontros, momentos informais, lecturas…—; os métodos teñen que deben ser o máis creativos, creativos, o máis horizontais, etc.

O País Vasco é eminentemente urbano: Teñen interese as propostas pedagóxicas e de formación de LVC para os movementos cidadáns?

Si, moi alto. Sendo sempre presente que se trata dun método aberto de principios, hai que decidir como aplicalos a cada realidade. Non é só un método educativo, senón tamén organizador e politizador, que ten unha gran potencialidade para crear un movemento popular. A maioría dos principios xerais proveñen da pedagoxía popular, polo que calquera organización, proceso ou espazo que teña a vontade de construír procesos e relacións liberadoras ten algo que aprender deste método. Son moitos os movementos urbanos que pasaron polo ENFF ou que teñen como inspiración MST e LVC.

Efectivamente, creo que en Euskal Herria temos que repensar a formación política, e niso están algúns movementos. Ademais da experiencia Baserritik Mundura citada, a Fundación Joxemi Zumalabe, Emagin, BiziLur e IPES, entre outros, están a traballar nesa concepción político-pedagóxica.

Outra preocupación que cruza o teu traballo é a relación entre os movementos populares e a universidade, os coñecementos populares e académicos.

Estas experiencias, cuxo eixo é o cidadán e o agricultor, contraponse ao modelo educativo oficial. Paréceme interesante como os movementos universitarios expoñen a relación. Aquí non estamos afeitos desenvolver esa relación na complementariedad e horizontalidad de capacidades e coñecementos: recoñecendo que a organización social é un suxeito pedagóxico, que xera coñecemento, tan útil como académico.

As experiencias que coñecín no MST expono, sempre entendéndoo como un territorio no que hai que disputar a educación pública. O ENFF ten concertados procesos de formación e cursos con máis de 40 universidades públicas. Este é o resultado dun longo proceso de loita entre os movementos campesiños en Brasil, que culminou cunha política educativa pública chamada PRONERA. Posibilitou acordos entre universidades e outras institucións educativas oficiais e movementos cidadáns; oficiais, con partidas orzamentarias. Os movementos campesiños han conseguido que os seus militantes cheguen á esfera pública oficial. Pero o máis importante é que conseguiron facelo coas súas propias metodoloxías. Agora con Bolsonaro todo iso está en perigo.

Os resultados son variados, diferentes en cada proceso. A relación é conflitiva, non é fácil: cando na universidade hai profesores ou aliados do MST o modelo está máis garantido; noutras ocasións impúxose máis o modelo hexemónico. Eu estiven nun posgrao no campus de Brasília e alí conseguiuse utilizar a metodoloxía de LVC, aínda que o curso sufriu diferentes ataques tanto dentro como fóra da universidade.

Di que a de LVC e a da Universidade son dúas lóxicas opostas, que non son compatibles. Que actitude debe ter a acción popular: disputar o espazo, confrontalo, desertar del?

Son partidario de facer un pouco de todo. Temos que disputar, na medida do posible e sabendo que vai ser difícil; a confrontación e a denuncia son necesarias; temos que construír espazos autónomos.

Na tese menciona o “latifundio académico”. Existe tamén en Euskal Herria?

Si. Non existen diferentes sentidos e prácticas educativas no ámbito universitario oficial. Hai un e un, o banqueiro, onde o profesor ten o coñecemento e transmite, no que a universidade ten esa mesma relación coa sociedade, que traballa exclusivamente a dimensión racial-cognitiva —non importa si estamos derrotados emocionalmente—. Dificilmente atoparás aulas nas que se poidan mover mesas e cadeiras; só iso di moito. Si por casualidade atopas un profesor que quere facer algo diferente, é un oasis illado.

A universidade está cada vez máis comercializada. Son as empresas as que na actualidade financian e deciden os asuntos de investigación, por encima dos poderes públicos. Ese é o “modelo de formación dual” da UPV/EHU: dual xunto coas empresas, non co movemento cidadán. Aquí si que se produce unha maior horizontalidad: “hai que ter en conta o coñecemento da empresa e sumar as nosas capacidades nun obxectivo común”. Non o verás cunha organización social.

Son moitas as voces que afirman que o modelo social que nos vén vai ter similitudes coa realidade latinoamericana. Que aprendemos das súas loitas?

Unha das cousas que me sorprende é o esforzo e a capacidade de organización das organizacións: a capacidade de crear alianzas entre diferentes, de acordar os puntos mínimos comúns para loitar contra un inimigo común. Creo que niso temos moito que aprender dos movementos cidadáns de Latinoamérica. A visión estratéxica, a capacidade de análise do contexto e de predicir o que vén, é outra das cousas que alí traballan moito, e aquí menos. Tamén o compromiso militante e a capacidade de crear internacionalismo político en tempos de compromisos fráxiles e líquidos: a xente comprometida coa organización non vaiche a fallar. Non é o modelo: “teño dous ou tres militancias diferentes e nalgún momento colápsoo”, iso trabállase. Tamén temos moito que aprender sobre a forma de entender a formación política. E o mesmo da capacidade de sistematizar experiencias e loitas. Como imos reivindicar que somos creadores de coñecementos colectivos si non sistematizamos as nosas prácticas? En Latinoamérica, moitos movementos si fixeron, crean material propio para as súas bases, publicacións, análises...