A creación dos CUC sitúase na guerra de 1960-1996. Como xurdiu?

En 1944 houbo un proceso democrático en Guatemala. Tentouse entón introducir importantes cambios na agricultura e na economía, así como na sociedade, na educación, na sanidade... Estes cambios non foron aceptados por Estados Unidos e en 1954 declarouse o golpe de estado no país caribeño. Isto inflamó a moitos soldados e cidadáns. Ademais, a principios da década dos 60 estaba a adestrarse a mercenarios en Guatemala para a invasión de Cuba. Como resultado, varios mozos oficiais subleváronse e dirixíronse á montaña. Eles crearon a FAR, a primeira guerrilla. A FAR foi duramente perseguida, case destruída. Moitos membros exiliáronse, pero logo volveron e formaron tres novos grupos guerrilleiros. Na Igrexa católica tamén había unha forte teoloxía da liberación, xurdiron as cooperativas... Neste contexto xurdiu a organización CUC. O terremoto de 1976 deu moita forza á CUC, acelerando a loita, xa que se puxo de manifesto a pobreza e a falta de protección da xente.

Como se aliaron os indíxenas nas loitas sociais e políticas da zona?

A resistencia indíxena sempre estivo presente nas proximidades de Guatemala e Maya de México. Exemplo diso son a sublevación de Atanasio Tzul Maia en 1820 ou a guerra das castes de Iucatán en 1847. O desexo de liberación dos indíxenas sempre existiu. As dúas loitas, a social e a indíxena, atopáronse na década dos 70. Ao crear a guerrilla, moitos indíxenas uníronse a ela pola discriminación e o racismo do estado creole burgués capitalista cara aos indíxenas e o seu monoculturalismo destruía os pobos. Amplos sectores indíxenas aceptaron o uso das armas contra ese Estado como forma extrema de buscar xustiza, e en 1970 sacaron varios documentos para pedir que as guerrillas se tivesen en conta as reivindicacións indíxenas. Na guerra participaron activamente e os indíxenas empezaron a destacar nas xefaturas dos grupos guerrilleiros. Iso foi o que levou á guerrilla a reflexionar sobre este tema.

Que pensamentos eran correctos?

Desgraciadamente, apareceron varios libros sobre o ‘problema étnico-nacional’, pero como nós sempre dixemos, os indíxenas non somos o problema, somos a civilización, con todos os elementos que lles corresponden. Temos unha concepción do mundo natural, unha espiritualidade non relixiosa, que fala de conexión das enerxías, entre o ser humano e o universo, entre a terra e os elementos. Ademais, demostrouse que é certo, xa que se confirmou que o sol actúa sobre a terra, que a terra está unida a todos os seres.

Como se debería recoller a perspectiva indíxena na actual Guatemala?

Por unha banda, as autoridades indíxenas de orixe ancestral, as nosas leis, aínda non están recollidas, en Guatemala non está recoñecida a existencia da diversidade xurídica. Doutra banda, necesitamos recoñecer os territorios, non só en termos de produción, senón que neles enraizáronse e florecido a sabedoría, os costumes, as tradicións, a alimentación, as teas, as relacións, as artes... Utilízanos para o turismo, pero non aceptan a achega da nosa cultura á espiritualidade. O calendario dos mayas é un exemplo diso: enxalzan a súa precisión para vender só aos turistas. Queremos que as nosas linguas sexan recoñecidas como linguas. Son unha gran fortuna pola riqueza dos seus dialectos. Hai moito que facer, porque o Estado non acepta esa riqueza en si mesmo. Agora, ademais, os terreos asígnanse ás corporacións para a produción industrial de minerais, petróleo ou agricultura.

Aquí houbo grandes loitas para dar a entender ás esquerdas francesas e españolas que estiveron unidas á suposta universalidade monoculturalista que a lingua trae unha visión do mundo.

No noso tamén foi unha loita dura, aínda que a guerrilla naceu como a vangarda da esquerda, xa que o elemento indíxena non era atractivo para eles. Foi un gran erro da esquerda, xa que os indíxenas somos maioría en Guatemala, na súa maioría mulleres e mozas. Con todo, a esquerda non o reflectiu suficientemente nos seus programas nin na elección dos candidatos nas eleccións xerais. Tamén no movemento agrario, en foros moi de esquerdas, tivemos que dicir que máis aló do capitalismo, máis aló da perspectiva de clase do marxismo, somos pobos de orixe, aferrados á natureza, que propomos solucións ao cambio climático e á crise civilizatoria que nos trouxo este modelo de desenvolvemento. Pero a esquerda, na maioría dos casos, actuou coas normas do estado burgués de dereita en materia de desenvolvemento.

Vostede denunciou que Guatemala depende das corporacións.

Está a producirse unha privatización dos servizos do Estado, están a subordinarse os Estados ás empresas. Saben que están a destruír o planeta: as minas das montañas, as selvas, os outeiros... A mestura de auga con sustancias químicas está a destruír o continente. Coa ambiciosa mentalidade que busca acumular bens, millóns de persoas non se tiveron en conta e están a xurdir novos xenocidios e fames negras. Doutra banda, coñecen as leis que protexen aos pobos indíxenas, pero para facer lexítimo o saqueo, fan a vista gorda ou a ignoran.

Quen son os responsables da explotación destrutiva en Guatemala?

Empresas como Perenco en Francia, Enel en Italia ou Hidralia en España. Pero non sabemos quen está detrás das empresas. Por exemplo, o presidente do Real Madrid, Florentino Pérez, é o presidente da empresa hidroeléctrica ACS, que está a destruír os bosques. Din que é xente fiucega e de boa reputación, pero en si mesma é devastadora.

Cales son as principais loitas que tedes agora en Guatemala?

O racismo, a exclusión... son problemas estruturais que veñen de tempo atrás. Pero cos tratados de libre comercio con EE.UU., desde 2005 a lei de liberalización das concesións permitiu que as terras se cedan ás transnacionales sen o permiso dos pobos que as habitan, para explotacións mineiras, para proxectos hidroeléctricos ou de cultivo único. Isto supuxo violacións de dereitos humanos, conflitos entre comunidades, detencións, etc.

Cal foi a posición do Goberno ante as protestas que se levaron a cabo?

Para frear as protestas utilizou o estado de excepción e o de sitio, que suspendeu os dereitos constitucionais en Cataluña. No Congreso elaboráronse novas leis para legalizar as violacións de dereitos humanos, para equiparar as protestas ao terrorismo. Agora os defensores da terra son terroristas, hai que acabar con eles. Con esas leis na man, os empresarios utilizan avogados para encarcerar aos líderes indíxenas co obxectivo de frear as protestas.

É unha visión do inimigo interno e do anticomunismo nos tempos da ditadura?

Exactamente. Os promotores das manifestacións son inimigos do Estado, aos que se lles acusa de difamación, co obxectivo de estigmatizar. A xente sinxela non sabe moito e crelles, e na televisión falan unha e outra vez da ameaza do comunismo.

Vostede mesmo tivo que sufrir esa estigmatización.

Si, durante a guerra tivemos que fuxir das grandes matanzas e persecucións. Tamén despois, por apoiar ás comunidades en conflito en favor das terras ocupadas. Recibín denuncias: por unha manifestación na capital, por ocupar terras... En 2013 sufrín atentados e denuncieinos nos medios de comunicación. Desde 2011 sufrimos unha terrible persecución: Algúns membros da CUC foron asasinados e as falacias denunciáronnos. Trátase de grupos que promoven o odio, o racismo e a xenofobia, como a Fundación Antiterrorista de Ricardo Méndez Ruiz.