Que dis, que pechaches un ciclo coa exposición que realizaches no albergue de Azkain?

Claro que pechei o camiño iniciado a finais de 1975! A finais dese ano estaba en París. Franco agonizaba e a xente andaba dun lado a outro. Eu ía a Inglaterra con outro amigo. Pero tamén tiña amigos en París, e alí fíxeno. Alí coñecín a máis xente, algúns refuxiados, outros traballando, como Luzien Etxezaharreta. Ía cheo de debuxos e alguén me puxo en contacto co xornal Liberation. Vían os meus debuxos inmediatamente. “Ti es euskaldun, non?”. O primeiro que me dixeron. “O que contas son temas vascos. Nós publicamos de cando en vez sobre Euskal Herria. Si queres, alí poremos os teus debuxos. Á vez, un”. Eran páxinas dedicadas á rexión. Régionale. Pero non contaba con publicar un debuxo cada vez, e fun a Le Canard Enchaîné. Era unha revista satírica. Cando viron que eu era nacionalista, nada. O meu traballo, con todo, era contar o que vivimos. E, ademais, era unha imaxe sen palabras, propia da cultura francesa.

De onde vés esta cultura francesa da imaxe?

Viñan dos xornais ao caserío. Cando os da casa baixaban do caserío á praza, ás veces un regaláballes revistas, algúns franceses, nas que se vían imaxes sen palabras. Aquilo parecíame unha pura arte. En verdade, o contar sen palabras pareceume sempre unha arte. En Francia é de gran tradición. E aínda, no outono, a exposición que fixen en Azkaine tamén gustou moito á xente. Non me coñecían, pero fixeran exposicións fotográficas, e querían cambiar o formato. O fotógrafo Lascaray de San Juan de Luz contoulles a miña historia, fun a eles, ensineilles os debuxos, e quedaron fascinados: “Isto gústame. Isto tamén. Tamén isto...”. Entón pensei en Vincennes.

Vincennes?

Si, a época de París, a Universidade de Vincennes, 1976. Un artista debuxando imaxes na parede e o espectador lendo aquelas imaxes. Pero os debuxos, aquí e alá, enchen os paneis. Se emborrachaba. Moi fermoso. E iso é o que dixen aos Azkaingos: “Colocaremos paneis e colocaremos imaxes e imaxes”. E así o fixen. Tamén puxen as primeiras que publiquei na revista Hitz. Asinaba akullu naquel tempo. Usaba rotrina, é dicir, "acuilugráfico"! E posto que o galiñeiro entra no boi, eu, o papel!

De Akullu, os teus primeiros traballos.

Si. Pouco despois vin a San Sebastián. Para entón , empezaron a publicar a revista Berriak. Logo chegou outro xornal, o Garaia. Era Eugenio Ibarzabal. As galerías de arte tamén estaban en furi-furia, e nunha delas, en Donostia, fixen unha exposición na Galería B. Agora tamén me é difícil expresar as cousas con palabras, pero aínda máis difícil entón. A miña construción avanzaba por dentro. Empecei a debuxar e saíronme imaxes abundantes. En cambio, dille que complete unha frase e non pode. Non é de estrañar que eu naquela época fose un anarquista. Eu non pertencía a ningún partido político, e cando, por exemplo, reuníanse en Berriak e preguntábanme por onde tiña que ir eu, eu contestaba: “Eu… traereivos debuxos!”. Enchía de debuxos as súas caixas. “Tomade vós, como vos conveña. Eu, mentres tanto, seguirei facendo máis”.

Publicábalo todas as veces nas revistas. Máis tarde, en Egin, todos os días.

“Que? Pómosche a mesa?”, preguntáronme, e eu: “Non, non, arránxomas”. Nunha palabra, camiñaba ao meu aire, freelance. Ía traballar, ao principio había un ambiente moi bo, falaba coa xente… “Que debuxo tes que facer hoxe?”, preguntábanme, compartiamos ideas, pensaba no que dicían, ofrecíanme un lugar de traballo… Gustábame. E sempre facía o meu debuxo.

Entón son os teus carafio e os teus elefantes.

É o caso da Escola de Arte de Deba. Debía todo. Algúns querían traballar a pedra, outros a gravaron… Eu tamén a saboreei deles, pero o meu era debuxar. Sentar nun recuncho, coller papel e contar historias a través do debuxo. Debuxei e debuxei en Deba, usaba a pluma, porque aínda non había rotrín. Estaba furioso. Deba foi o inicio. Despois viñeron París e Iparralde e San Sebastián e Egin.

Como empezaches en Egin?

Pura casualidade. Paseando polo monte, “Jon! Jon!” Algunha voz. Eran Mariano Ferrer, Donato Unanue e outros. Fagollaga, Hernani. “Sabes que imos facer un xornal?”. “Ouvín algo, si”. “Vasnos a facer un debuxo para anunciar o xornal?”. Fixen o calendario, fíxose famoso. Reeditado en 2017. Fixen unha casa. A xente, todos traballando, a leiteira repartindo xornais co burro, utilizando barrís para a impresión… Desde entón souben que Gutenberg tamén usou barrís para a impresión. Un día fixen o debuxo do calendario. Funme, gustoulles, e Mariano Ferrer dixo: “Farías un debuxo cada día?”. Eu contesteille que si. E acordeime dos carafio e dos elefantes. Púxenos en marcha.

Tamén eles fixéronse famosos!

O meu proxecto era lanzarme ao seu mundo entre carafio e elefantes, pero non puiden. Necesitaba crear mundos diferentes, nun andaba por unha galaxia, noutro por outra, logo volvía aos carafio e aos elefantes... Unha lea terrible. Viviamos contentos, era unha época moi alegre. O mundo abríusenos, estaba cheo de oportunidades, estaban a abrir portas, chegou a legalización de revistas… Eu, por exemplo, andei por un mundo ilegal durante uns meses, en revistas clandestinas, no Norte. No camiño perdéronse moitos traballos, pero tamén aqueles traballos perdidos axudaron a materializar a idea. O universo estaba feito. Era fácil debuxar dunha maneira ou doutra. Dese fío naceron Ipurbeltz, Irrimarra e os demais. Son construcións preexistentes. E estou seguro de que moitas cousas veñen de revistas, cómics e películas que vin de pequeno. Tamén polo que vira. Eu asinara os primeiros traballos de Akullu, pois eu traballara co aguila.

No campo?

Si, si! O meu tío necesitaba a alguén para a titulación, para o arado, o cangrexo, o preguizoso. E alí estaba eu, o boi lento, e eu fronte a el. Sempre me gustou ese traballo. O estímulo, pola súa banda, non era agresivo. O o noso non era unha proba de bueyes.

Aí acaba a túa primeira época.

Si. Quizá era o momento en que os debuxantes nos definiamos como comunicadores. Era a arte, o debuxo comunicábao. Ás veces os directores dos xornais desdeñábanse. Bo, ponde aquí os puntos de suspensión, paréntese e demais! Ja, ja… “Estás a facer editorial!”, dicíannos. Díxenme: "Ah! Facendo editorial”. É dicir, sen darse conta. Iso significaba quitar protagonismo ao director. Pronto chegaría o momento de separarche de ti e, despois, desaloxarche do xornal. Foi como unha decadencia.

Publicouno todos os días en egin e en Euskaldunon Egunkaria.

E en Euskaldunon Egunkaria fixen os meus últimos debuxos de prensa. Desde entón, non volvín a traballar en prensa. Seguín en Ipurbeltz, pero aí terminou a conferencia de prensa. Logo veu Internet, a posibilidade de compartir a nosa febre coa xente na rede, unha xanela para ensinar cousas vellas e novas. Tamén tentei novas ferramentas de comunicación: cine, música… Despois de ver tantas imaxes e escoitar tantas melodías, tentei facer traballos experimentais desde a miña casa. E iso tamén éncheche o tempo... Á fin e ao cabo, estamos no mundo para iso, non?, para encher o tempo, e cada un faio á súa maneira: uns rezando, outros facendo discursos, outros botando leña… todos traballando para encher o tempo.

Ti debuxando.

Creando. Eu encho o tempo deste mundo no traballo de crear. Con todo, agora estou máis tranquilo. A cabeza tamén empeza a botar lume e fume, e convén acougarse… Estou a crear, aprendendo a vivir, buscando a mellor maneira de vivir. Por suposto, até o último momento non sabemos a que viñemos, que debemos facer, que é este mundo e como.

A forma de vivir é debuxar. Crear e mostrar os traballos realizados.

Pero non na galería de arte, por exemplo. Para min iso sería facer América. O meu, durante moitos anos, foi ensinalo no bar. Pero tamén deixei atrás esa época. Cando o ensinei no Xoko Ona, parecíame moi bonito ver e comentar os meus debuxos mentres a xente comía ou tomaba café. "Caramba! Que é ese debuxo? Ti, víchelo? Que quere dicir iso?”. Poida que de aquí a moitos anos, se este planeta se mantén, alguén diga: “Incrible! Ese tipo facía cousas bonitas!”. Para entón, os debuxos xa non aparecerán sobre o papel, senón que serán virtuais, como videoxogos, que cambiarán de momento a momento. E si ponse unhas lentes especiais, o espectador verá “o universo de Jon Zabaleta”, por exemplo, porque alguén colleu aos meus personaxes e púxoos en movemento. 3D E alí aparecerán os baserritarras, os barrís no aire, o son… Ese será o futuro. O futuro, pero moi próximo.

Segundo repetiu Antton Olariaga en numerosas ocasións, Jon Zabaleta é un mestre da cor. Ao principio, con todo, os teus debuxos foron publicados en branco e negro.

Era unha cuestión de economía, non había outra. Era un ferro imprimir. E andar cun ferro, ou camiñar con catro, o produto encarecíase moito. Por outra banda, nun principio, as imprentas eran clandestinas, estaban ocultas nun hoyo. Non había máis remedio que sacar os debuxos en branco e negro. De todos os xeitos, sempre estiven pintando en cor. Teño caixas e caixas cheas de debuxos, todas en cor.

Como menciona a economía, vostede é un gran coñecedor da "economía".

Diso falou Bernardo Atxaga, nunha homenaxe que me fixeron [Premio Elea en marcha]. A pobreza é ‘economina’. No meu caso, a economía sempre foi economista. Desequilibrio. Durante algúns anos dei clases de plástica aos nenos da ikastola. E dicíame: "Pobre home! Ese neno quere ser artista!”. O mundo do artista é necesario, é ao mesmo tempo un mundo de ilusión e terapéutico. A arte é terapia, por encima de todas mátalas. O artista, pola súa banda, vive sempre nunha situación precaria. Din que hai sociedades que axudan máis ao creador que outras. En Francia, segundo din, antes de dar o nome de artista nunha oficina desa clase, tes outra obra –sexa porteiro dun edificio ou axudante de alguén– que che axudará a seguir creando. Iso non é no Sur.

Hai moitos debuxos publicados en revistas, libros e carteis populares.

Arte funcional, chámanlle. Cando mo piden, fágoo. É unha honra. Por outra banda, deixei o meu tempo aquí. Traballei moito, moitas veces sen saber se recibira o pago correspondente. Ao principio, por exemplo, as editoriais reservábanse os nosos traballos orixinais. Sinxelamente! Un día soubemos que os debuxantes cataláns pedían dereitos de autor. E, á súa sombra, nós tamén empezamos a pedir dereitos, a asinar contratos, a recibir orixinais na volta… Ao principio, o traballo de militancia era noso. Pero só eramos algúns militantes. Outros nunca militaban. Sempre arriba, prometendo. Cando empezamos a dicir “queremos vivir”, comedias! Pero seguimos andando.