En 1939, xunto co exilio masivo que se chama “Retirada”, tamén numerosos milicianos e excombatientes que querían escapar das garras franquistas cruzaron a fronteira pirenaica, pero ao chegar alén foron desarmados polas autoridades francesas. A lóxica militar dicía que no Estado francés ese grupo de xente non podía entrar armado. En cambio, que lóxica solidaria había detrás da acollida de 170.000 persoas en cativerio, primeiro nas praias de Roussillon e máis tarde en zonas pechas de varios departamentos?

Desgraciadamente, tras a derrota da guerra no Estado español, os fugados podían esperar unha acollida tan estraña en Francia por parte da Fronte Popular, que gobernaba. Sabíano ben, porque desde o inicio da guerra en 1936 esa coalición de esquerdas tivera un comportamento tan raro como estúpido coa República Española. O lehendakari Leon Blum, a pesar de ser socialista, inclinouse en agosto de 1936 ante a “política de non participación”, en detrimento de a República española. E durante a Retirada de 1939, Edouard Daladier, que dirixía o Goberno de Francia, comportouse moito peor contra os refuxiados. Por unha banda, puxo en marcha varias leis para castigar a todos os sospeitosos que entraban na sección de Indesirables ou “indesexables”: volvíanos aos seus territorios ou os mantiñan en lugares de detención. Doutra banda, Daladier, a través de León Berard, facía tempo que estaba en contacto con Franco para render homenaxe ao seu goberno, dando as costas aos republicanos.

O 28 de febreiro de 1939 Philippe Petain foi enviado a Burgos como embaixador de Francia –o mesmo día en que Manuel Azaña abandonou a presidencia da Segunda República española no exilio–. Así, as dúas partes pecharon unha barreira político-militar contra os refuxiados e o ministro francés do Interior, Albert Sarraut, lexislou en contra destes estranxeiros, co apoio dos militares. O Exército francés creou campos de prisioneiros de cero nos departamentos de Arieg, Auden, Herault, Tarn e Garonne, así como nos departamentos dos Baixos Pireneos. A catividade que viña na mensaxe de Franco, tamén en Francia, impúxose inesperadamente á maioría dos fugitivos.

Conducidos por xendarmes e militares, miles de persoas dirixíronse a Argeles e Saint Cyprien e recibiron a primeira onda de desolación entre areas, ceos, mares e arriostres.

O goberno francés non deseñou esta situación dun día para outro; desde 1938 as autoridades locais prevían a derrota da República española e, como consecuencia, as inundacións de exiliados. Segundo os planos e informes que se poden consultar nos arquivos, os enxeñeiros do exército xa identificaran as zonas básicas como as de Saint Cyprien e outros lugares para albergar campos de concentración. Pero o enorme grupo de exiliados creado pola Retirista de 1939 superou todas as previsións. Esa escusa foi a que utilizaron durante moitos anos para xustificar a miserable actitude de Francia.

“Dereitos curtos, pouca comida, demasiada patroa”

Con todo, foron moito máis difíciles de xustificar o carácter represivo dos novos campos como Sept Fonds, Bram, Noe, Agde, Gurs, etc., construídos na primavera de 1939. Os eufemismos (Campo de Acollida, Campo de Internamento, Campos de Refuxiados españois, Distrito de Estancias Vixiadas…) non eran suficientes para cubrir o sufrimento padecido polos alí presentes.

En varias crónicas escritas en eúscaro apréciase a situación que viviron os vascos. O arrasatearra Ander Garate Gesalibar estivo en Argeles en febreiro e marzo de 1939 e en Gurs en abril de 1939, reflectindo moi ben os sufrimentos dos refuxiados entre as rioxanas. Os poucos meses que estivo internado bastáronlle para darse conta da política especial que existía con respecto aos refuxiados. Como estivo en tres puntos de concentración: Beziers, Argeles e Gurs, tiña experiencia para describilos e analizalos. Nas súas primeiras crónicas, mostrou unha visión optimista, sobre todo porque os vascos afrontaban a situación a través da autoorganización, pero nas últimas, en Gurs, mostrou unha maior diferenza. Resumiuno perfectamente na crónica que lle enviou desde o Campo de Gurs: “Dereitos curtos, pouca comida, demasiada patroa”.

Outros testemuños extraídos do propio Gurs ou de Bram e de Le Vernet foron máis amargos. En cartas, xornais ou informes, e máis tarde, en obras literarias, temos exemplos de obras escritas por Leonardo Salazar, Celestino Uriarte, Agustín Centelles, Max Aube ou Arthur Koestler. En palabras de todos notábase que os campos creados para ser “lugares de acollida” convertéronse en verdadeiros campos de concentración. Se isto non fose suficiente, a infraestrutura temporal que debía albergar até o seu regreso ao seu país de orixe non só prolongouse durante a Segunda Guerra Mundial, senón que as condicións se deterioraron por completo.

Por mor da Guerra de 1936, o número de refuxiados procedentes do sur dos Pireneos foi diminuíndo: moitos deles foron devoltos a España, buscaron traballo e divertíronse en Francia e emprenderon o segundo exilio en América. Pero no canto de disolver a rede de campos consolidouse, primeiro cos gobernos de Daladier e Reynaud e despois coas autoridades de Vichy. A política de detención da Segunda Guerra Mundial endureceuse e prolongouse desde 1940. Os xudeus, os comunistas, os refuxiados de Austria, Alemaña, Italia e España, os homes e as mulleres, os vellos e os mozos… Todos eles repoboaron os campos semidesiertos.

Argeles, Rivesaltes, Rieucros e Gurs convertéronse nun elo máis da política de Destrución, posta en marcha na Europa controlada polos nazis, especialmente a partir de 1942. Deles saíron miles de persoas que ían morrer en “convois sen fin” a Auschwitz ou a Mauthausen, en cumprimento da “Decisión Definitiva” que se puxo en marcha ese ano.

As detencións, as redadas, os internamentos masivos, as deportaciones e os asasinatos multitudinarios durante a Segunda Guerra Mundial tiveron, pois, un precedente directo: O France deas Camps, fundado por mor da Retirada de 1939. Baixo palabras como "acollida", ocultábase a negación dos dereitos humanos, en prexuízo dos refuxiados. 80 anos despois, cambiando a escala, temos situacións parecidas nas fronteiras europeas e nos lugares de detención interna. Os eufemismos teñen un eufemismo, unha actitude lamentable cara aos refuxiados e migrantes dos estados europeos.