Hamahiru urtez ibili zara Txalapartan editore. Pasa den udan utzi zenuen. Zer moduz lur hartzea?

Gogorra. Alde batetik sekulako erritmo aldaketa ekarri dit, eta kostatu zait orekatzea. Gero, fase itxiera bat da, dolu bat izan zitekeena, eta hori ere gogorra da.

Zergatik utzi zenuen?

Ez zait gustatzen editoreen ez idazleen lana mistifikatzea, baina editoreak material nahiko sentiberarekin egiten du lan, eta behar du halako konfiantza maila bat. Mikel Buldainek, oraingo Txalapartako zuzendari edo gerenteak, hainbat aldaketa proposatu zituen, eta nik ez nuen nire burua hor ikusten, aldaketa horiek eragiten zioten nire baldintzei eta ni Txalapartaren barruan eroso egoteari. Nire burua ezagututa, ikusi nuen, halako egoeran, ez nintzela gai izango idazleei konfiantza eta erosotasuna transmititzeko. Eta pentsatu nuen beharbada iritsia zela Txalapartaren zikloa ixteko garaia.

Galde diezazuket ea zer aldaketa ziren horiek?

Ez du merezi, nire ustez.

Ados. Eta diozun material sentibera hori zer dira, idazlea ala idazlanak?

Biak.

Zer zentzutan dira sentiberak?

Mistifikazioan sartu gabe, baina, idazleek zerbait oso pertsonala egiten dute. Badago halako teoria bat esaten duena berdin duela zeri buruz idazten den, beti idazten dela idazleari buruz. Adibidez, Stephen Kingen Misery irakurtzen baldin baduzu, izan daiteke terrorezko nobela gotiko bat, edo izan daiteke idazlearen mendekotasuna alkoholarekiko. Literatura ona baldin bada, egia bati buruz ari da, eta egia hori idazleari oso lotuta dago. Editorea da askotan material hori irakurtzen duen lehen pertsona eta material horrekin lan egin behar duena.

Hori kontuan hartuta, zer ezaugarriren jabe izan behar du editore batek?

Nire ustez, giza harremanak menderatu behar ditu. Euskaraz badago hitz oso polit bat: jendetasuna. Bada, nire ustez jendetasuna eduki behar du editoreak. Ulertu behar du idazle guztiak ez direla berdinak, lan guztiak ez direla berdinak. Adibidez, niretzat, Raymond Chandlerren libururik onena seguru aski izango da The long goodbye [Ez adiorik; Xabier Olarrak itzuli eta Igelak argitaratua]. Bada, bere betiko editoreari ez zitzaion batere gustatu, Chandlerren beste liburuetatik desberdina iruditu zitzaiolako, sentimentalegia omen. Chandler mindu egin zen, eta argitaletxez aldatu. Bere emaztea hiltzen ari zela idatzitako nobela zen... Eta liburua Ez adiorik deitzen da… Agerikoa zen guztia, harrigarria iruditzen zait nola editoreak ez zuen ikusi.

Zein da editore baten lana?

Euskal Herriko tamainan, ez da existitzen beste esparru batzuetan existitzen den editore ia-ia purua, zeina bakarrik dedikatzen den originalak irakurtzera, zuzentzera… Gurean editore bat da psikologoa, harreman publikoak, prentsa, kontularia, zuzentzailea… Denetarik pixka bat egin behar du. Testuari begira, hauxe esaten dut beti: editore bat da, batez ere, irakurle oso kabroi bat, liburu bat hartzen duena eta ikusten duena zer interes eduki dezakeen, eta gero zatika irakurtzen doana eta saiatzen dena galdetzen: hau zergatik da horrela? Ezberdin egon zitekeen?

Arantzaren bat geratu zaizu?

Bai. Zer zentzutan?

Publikatu nahi zenukeen zerbait eta ez dena atera…

Egin gabe geratu zaizkidan liburuak? 30etik gora izango dira. Batzuk, gainera, oso arrazoi sinpleengatik: denbora-faltagatik, adibidez.

Txalapartan, zein izan da zure ekarpena edo bereziki landu nahi izan duzun ildoa?

Zaila da erantzutea, zeren betiere ulertu behar da antolakunde baten baitan eta talde baten baitan lan egin dudala, baina, egia da, parte batean, Txalapartan, nirekin bai gertatu zela belaunaldi aldaketa. Zentzu horretan, ekarpenik egin baldin badut, betiere nire lankideekin, beste editoreekin eta talde erredaktorearekin batera, iruditzen zait Txalaparta modernizatu dela-edo, ez bakarrik gai zehatzetan, baizik eta gaien trataeretan ere. Beharbada, oso argi ikusten da feminismoaren gaiarekin. Txalapartak badu halako herri bokazio bat, saiatzen da herri honi tresnak ematen prozesuak ulertzeko, eta, garai batean, irakurtzen nituen queer teoriei buruzkoak-eta, eta ikusten nuen Euskal Herria horretan oso galduta zegoela, eta iruditu zitzaidan zerbait egin behar zela. Hasi ginen gauza batzuk argitaratzen, eta pozik nago Txalapartak egindakoarekin. Gaur egun badaude hainbat bilduma feminista, egiten ari dira itzulpenak, eta iruditzen zait euskal edizioak ere egin duela gauza bera, modernizatu dela horretan. Eta oso pozgarria da hori ikustea eta horretan parte hartu izana.

Oso une berezian hasi zinen Txalapartan lanean: kartzelan egon ostean. Nola oroitzen duzu garai hura?

Kartzelatik ateratzen den jendeari beti gomendio bera ematen diot. Ni oso denbora gutxi egon nintzen, bi urte bakarrik, baina gertatu zitzaidan gauza bat, gerora ere hainbat jenderi gertatu zaiona. Kartzelatik atera eta zenbait hilabetera esaten duzu: ondo nago. Baina ez zaude ondo. Gero, urte eta piko pasa zenean, pentsatu nuen: orain bai banago ondo, lehen ez. Txalapartan hasi baino lehen, Iruñeko Herriko Tabernan ibili nintzen, barran eta sukaldean, eta hori bai izan zen inportantea, jendearekin hartu-emana… hor egin nuen pixka bat goraka.

Politikoki, ilegalizazio-garaia zen, pasa dugun tarte oso gogor bat gatazkari lotuta. Azken partea terriblea izan da alde guztientzat, eta azken bi hamarkadak benetan gogorrak izan dira. Pentsatzen dut horrek ere eragina duela kulturan.

2002an atxilotu zintuzten. Zein izan zen zuen kasua?

Lagun batzuk atxilotu zituzten; lagun horiek ETAko militanteak ziren. Horien ostean, gu atxilotu gintuzten, ni eta nire orduko neska-laguna, Ainara Gorostiaga. Komisaldegian geundela, sekulako jipoia eman ziguten. Nik ez nituen ezta bost egunak ere amaitu, hirugarren egunean forentseak atera ninduen kristo puta bat eginda nengoelako, eta handik ospitalera bidali ninduten. Ospitalean egin nuen astebetetik gora, guztira inkomunikatuta hamaika bat egun egon nintzen. Atxilotu gintuzten talde armatu batekin kolaboratzea egotzita, baina deklaratzera eraman nindutenerako, ez zen kolaborazioa, ez zen kidetza, baizik eta hilketa bat: José Javier Múgica Astibia, Leitzako zinegotziaren hilketa. Nik ordura arte ez nuen horri buruzkorik entzun, ez galdeketan, ez inon. Baina Ainarari sekulakoak egin zizkioten eta berak hori deklaratu zuen, guk egin genuela.

Beraz, ETAko kide izateagatik eta zinegotzi bat erailtzeagatik egon ginen kartzelan. Normalean, ezin dituzu bi urte baino gehiago egin epaiketa gabe, baina euskaldunei gertatzen zaie, edo gertatzen zitzaigun, bi urte egon ondoren, sinatu, eta beste bi urte egiten zenituen, osotara lau urte eraman ditzakezu epaiketa gabe. Gu, ordea, bi urte horien ostean, kalean utzi gintuzten. Oso harrigarria izan zen. Berriro deklaratzera deitu gintuztenean, esan ziguten aspalditik zekitela ez ginela gu izan, hainbat dokumentazio agertu omen zen Frantziako etxe batean eta berton agerian geratzen omen zen ez genuela guk hil. Ainara kalean utzi zutenean kristoren zalaparta sortu zen, zeren galdera oso ebidentea zen: zinegotzi hori erail ez baldin badute, zer egin diete hori aitortzeko? Ibarretxek galdera hori egin zuen, beste askok ere bai, eta zalaparta handia sortu zen, egia esan. Epaiketara iritsi ginen, eta, gaztelaniaz esaten den bezala, lo comido por lo servido egitea eskaini ziguten. Abokatuarekin hitz egin ostean, onartu egin genuen.

Horrek zer arrasto uzten dio pertsonari?

Niretzat bi arrasto ezberdin daude: gauza bat da kartzela eta beste bat da komisaldegia. Kartzelaz, izan daitekeen guztiarekin, eta guri gainera garai gogorra tokatu zitzaigun, Aznarren bigarren agintaldiaren amaieran, ez daukat hain oroitzapen txarra. Kideekin egon nintzen, eta gauza batzuetan iruditu zitzaidan bai pertsonalki bai politikoki heltzeko zerbait.

Torturarena ezberdina da, torturarena ez diot inori desio. Bizitzaren beraren mugekin harremanetan jartzen zaitu eta oso esperientzia limitea da. Nire terapia egin nuen horren ostean, eta esango nuke nahiko ondo kokatuta daukadala eta ez daukat arazorik horri buruz hitz egiteko.

Osatu daiteke, orduan?

Bai, eta osatu beharko litzateke. Nik egin nuen terapia eta terapiaren helburua zen, oso modu sinplean kontatuta, komunikazio neuronalak berriro ezartzea, hau da, gutxi gorabehera, eta oso zabar azalduta, zu torturarekin akordatutakoan, ez akordatzeko nola sentitu zinen, baizik eta zer gertatu zen. Eta egia da, askotan, zerbaitekin akordatzen zarenean akordatzen zarela orduan nola sentitu zinen, eta gerta daiteke nik orain zuri zaplazteko bat ematea, eta zu sentitzea umiliatuta, eta abar, eta abar. Baina gertatu dena da nik zaplazteko bat eman dizudala. Orduan saiatzen ginen hori egiten. Eta nik esango nuke orain hurbiltzen naizenean era ezberdin batean akordatzen naizela. Egia da akordatzen zarenean ez zarela akordatzen zaplazteko batekin, akordatzen zara lurrean lotuta, tipo bat zu zapaltzen, beste bat barrabiletan kolpatzen… Zerbait oso gogorra. Baina ezberdina da horrekin akordatzea edo sentimenduekin.

Lehen, hari mutur bat utzi dut solte. Esan duzu azken bi hamarkadak oso gogorrak izan direla eta horrek eragiten duela kulturan, nola eragin dio?

Nik esango nuke baxu gaudela, zentzu guztietan, eta kulturan eta literaturan ere bai. Beharbada normala da, pasa dugu zerbait oso gogorra, eta gero gelditu gara oso une arraroan.

Kezka daukazu horrekin?

Ez. Iruditzen zait Euskal Herriak badaukala bere burua berrasmatzeko eta zulotik ateratzeko gaitasun harrigarria, historian zehar frogatu du, eta ez da bakarrik frankismoan egin duena, igual zait, karlistaden ostean egin duena… Bai kezkatzen nau, ordea, hori ukatzeko daukagun joerak. Beti gaude hauteskunde-gauean, beti irabazten. Iruditzen zait zintzoak izan behar dugula diagnostikoan eta iruditzen zait, gaur egun, beldur handia diogula diagnostikoari.

Beldurra diogu onartzeari une baxu horretan gaudela?

Bai. Betiere nire irakurketaren arabera, beste jende batek ez du horrela ikusiko, ez nuke inor iraindu nahi. Baina nik uste dut gauza batzuei buruz hitz egiten dugula post-gaizki bageunde bezala. Alegia, onartzen da gaizki egon garela, edo egoera berezi batzuk bizi izan ditugula, baina hori ez dugu sekula aitortu. Egiaren inguruan gabiltza jira-bueltaka, baina ez dugu erdira sartu nahi.

Besterik esan nahi zenuke?

[Isilunea] Apur bat trumoien kutxa irekitzea da, baina lehen galdetu didazunean ea arantzarik neukan, ez nekien liburuei buruz ari zinen edo gauza orokorrago batez. Baina galdetu didazunean hauxe etorri zait berehala burura. Txalapartan lan egitea berezia izan da, zeren izan da ezker abertzaleko argitaletxe bat, edo behintzat ingurune sozial horri eragiten diona, zeina zabalagoa baita jende batek uste duena baino, eta argitaletxe nafar bat gainera, nafar Erriberaren mugan dagoena, eta euskaraz eta gaztelaniaz argitaratzen duena. Horrek oso bazterrean jartzen zaitu, baita euskal kulturan ere. Jende batek Txalaparta ikusten du espainol argitaletxe baten gisan, gaztelaniaz ere argitaratzen duelako. Gauza bera gertatzen da beste mila konturekin. Eta hori oso etsigarria da. Euskarazko editorea izanik, zure liburuei leku egin nahi izan, eta jendeak zu ez ikustea, eta ez da fede txarrez egiten dutenik.

Txalapartaz kanpoko adibide bat jartzearren, esanguratsua eta ulertezina iruditu zitzaidan iaz Rikardo Arregi saria Ariane Kamiok irabazi ez izana. Rikardo Arregiri buruzko webgunea egin zuen, sekulako lana.

Eta justu, urteurrena dela-eta, aldatu zuten saria, ezta?

Ez dut esaten saria ematen dutenek propio egin zutenik, Ariane Kamiok ez irabazteko. Ez da hori, inondik ere, baina ez dute Kamioren lana ikusten, zeren Gara-n argitaratuta dago, eta, orduan, haientzat da El País-en edo El Diario de Murcia-n argitaratuta egotea bezala. Eta hori, zoritxarrez, ez da aldatu. Arazo estrukturalak hor jarraitzen du: jende batek jarraitzen du euskal kulturaren parte bati bizkarra ematen, estralurtarra balitz bezala, eta hori oso kezkagarria da herri bezala eta kultura bezala.