Ris! [Mira a gravadora]

Non vimos nunca unha cousa tan bonita! Dá alegría, alegría, é bonito!

Non naciches neste caserío Barin.

Non, nacín en Epixcar, de aquí en diante. Alí levantouse unha nova casa.

Cantos estabades en Epixcar de Errenteria?

Moito! Eramos dezaseis irmáns, pero agora vivimos só tres. Estabamos todos alí. Faciamos un pouco de millo e comiamos o sopapo. A potaxe e o tallo eran a nosa comida. E, por fin, bastante. Non había máis que comer o tallo. Eu nacín no 30 e no 50, e máis, comiamos tallo. E, con todo, cando comiamos o tallo, estabamos contentos.

Había algunha escola?

Si, sacamos a carreira así, indo á escola. [Rindo] Pero aprendemos. A doutrina, desde unha punta a outra. Era unha vella e el ensinóunolo. E aprendín a sumar, restar e dividir. En castelán, nin unha palabra. Non aprendemos. Estivemos na escola até fai uns nove anos. Pouco. Colle a forca e os bueyes ao campo. No caserío todo era traballo. Si, creábase o traballo, coma se non habería nada máis.

Chegara a Epicarmes o ruído da guerra?

Non, nada! Burlámonos dos soldados. Pero non estivemos en casa. Tiñamos outro caserío en Aldura, e mira. Na nosa casa había soldados. Eu non sei si eran requetés ou que clase eran, pero eles en Epixcar, e nós en Aldura, non se cantas familias estivemos alí. Eramos uns cantos, catro ou cinco familias. Pero alí era un lagar e durmiamos sobre o lagar. Había disparos. Pasaban por encima de nós. Fiiiii! Non houbo ningún morto entre nós, pero si un cárcere. O meu pai foi encarcerado. Mentres se quitaba as vacas, collérono e metéronlle no cárcere. Lembro a fermosa angustia que os outros viñeron e déronlle á porta. Foron enfermos. Houbera moitas cousas, si.

Con quen estades en contacto nesta superficie?

Con ninguén. Isto é a montaña. En todo caso, con Oiartzun. Este é Errenteria, pero onde está Errenteria de aquí? Lonxe.

Había contrabando nestas alturas?

Si, si… Tiñamos herba na cadeira e un medo estupendo, ir buscar a herba e coller a carga alí. Calquera persoa adoitaba estar alí. Tamén se dedicaban ao contrabando de bueyes. Coñecín aos que me puxeron no contrabando: Era un chambelán. Un Patxi, o louro, era terriblemente duro. Creo que a mataron a tiros, non o diría con certeza, pero créoo. Non se que andaban, si o café ou quen sabe. Camiñaban, si. A miña tía Ernénica dáballes para comer no soto, cerca do gando. A miña tía tiña venda. Subía até alí e, si sentía, algo máis, saltaba pola xanela da adega.

Nacido en Epixcar, Barin casou con este caserío.

Aos 27 anos. Coñecín ao home neste mesmo caserío. Vin cortar o helecho, para que me axudase. Despois foi el mesmo, díxome que quería verme, que quería acabar comigo. "Xa veremos!", dixen. Reunímonos e levámonos moi ben o un ao outro. Ás veces enfadabámonos, non era fermoso, pero ás veces hai que enfadarse. Fai 26 anos me enviudé e agora estou aquí.

Dixéronme que está vostede libre.

As pernas non poden correr, non? Hai unha gran diferenza! Pero aínda sigo paseando, indo e vindo á horta. Polo menos, camiñade.

Ía á horta e viña, pero non a pasear, senón a traballar.

Traballando? A leituga está aí na cociña, no xardín, que eu fixen. E as galiñas. Oito galiñas, ás que me dedico, alborotadas, moi a gusto. Gústame recoller ovos, pero non os fago demasiado. Ja, ja…

Traballo de Epixkar, traballo de Barin…

Pero en Epixcar había moito traballo. Había que andar aínda máis pola zona da cicatrización. Pero aquí tamén había traballo. Polo menos, para min era suficiente. En canto cheguei aquí, notei que me lavaba a roupa. Alí lavabámonos as roupas e dirixiámonos/dirixiámosnos ao río de abaixo. Tiñamos unha mula e puñamos a roupa encima dunha mula e ao río. Entraba roupa e sentíase celoso. Andabamos a paso. Cando cheguei aquí, a fermosa fonte era cálida e fumarenta. O pesebre tamén era fermoso. Era un traballo duro. O home estragouse moito, pero aínda así andaba contento. Empezamos a ir ás comidas con 9 anos en Epixcar. De alí chegamos a Barin e seguimos comendo, pero o traballo aquí foi máis suave que alí.

En que estiveron os teus familiares?

O que facía a miña nai era mandar á monxa todo o que puidese. Tamén a min dicíamo a miña nai, pero non. Non tiña ganas. Que facer cando me marchei? A miña nai dicía moito, pero non sei como ela non estaba. Fóronse tres irmás irmás. Pertenciamos a dúas nais. Dúas irmás dunha nai, tres da outra. Unha das irmás dicía que tiña que ir a Roma, quería entrar á monxa, pero non a collían en ningures. Finalmente, instalouse en San Sebastián, onde pasou a súa vida. Ademais, apreciáronlle. Era cociñeiro. Os outros dous, en cambio, estiveron en Canas, Logroño. XI. Unha muller, en extremo ferida, achegouse a unha árbore e díxolle: Mosteiro cisterciense do século XV]. Ambos fixeron, ademais, unha abadesa. Ao morrer a primeira, a outra se fixo abadesa. Unha foi monxa con 16 anos; a outra con 18 anos. No convento fíxose un traballo espantoso. Traballaron coas vacas, os porcos. Logo, en cerámica. Eran moi fortes e aprenderan moito. Tamén foron dous frades a Arantzazu. Viñan os monxes mendigando e necesitaban un para axudalos, e un irmán noso marchouse con eles. Foise, pero el non podía en Arantzazu… faltáballe nai e pai, e volveu a casa. Non era outro irmán, senón Calahorran, o outro irmán.

A Igrexa prometeu moito.

A miña nai simplemente dicíame que fóra á igrexa. Marchábame antes, desde Epixbarri. Agora non. Nunha hora, unha hora e un cuarto entrabamos desde Epixcari á rúa de Oiartzun, indo de présa. Á volta, necesitabamos dúas. Tamén iamos bailar, á Txikierdi, pero tiñamos que volver a casa e os demais a bailar e nós a casa, sen ouvir nada. Tamén faciamos romarías. Un mozo achegábase ao piso de Epixkal ao son do ruído. Tocaba o prim-prum, o prim-prum, e nós bailabamos!

Acudiades aos caseríos próximos para axudarvos no traballo.

Si, en artajorran. Tamén nos daban merenda e nós contentámonos. Talvez dábannos dous soldos. Iámonos ás travesas e aos caseríos de ao redor. A Artajorra, ou a recoller a mazá… E nós metemos a semente no peto, e a avoa riñendo por detrás.

Di que lles daban dous soldos. Non había moito diñeiro no caserío...

Ves o diñeiro? Non sei cando vin o primeiro oitavo na nosa granxa. É difícil dicilo. Ían a Artajor e dábannos o diñeiro, pero tiñamos que levalo a casa, entregarllo aos pais. Si non… No caserío non hai diñeiro. Ían á rúa a vender o pito e traían a sardiña vella.

Vostede coñeceu o paraugas a toda velocidade.

Si. Cando unha nai tiña unha familia e o neno tiña quince días, reuníanse todas as vellas. E había algo que se comía, e brotaba a esmorga! Era moi bonita. Estabamos no faladoiro. Outro era o pregón. Algúns daban merenda antes de casar. Aquilo era aínda máis alegre. Pregón. Son vellas historias. E tamén coñecemos á muller que viña tirar o peito, Erramuna do caserío Portugal. Viña tirarnos do peito. Á miña nai, en cambio, o meu pai tiroulle do peito. A min, pola contra, víñame aquela muller… Morreu o Laurel de Portugal, unha fermosa muller, moi servil e bromosa. Soaba o son. Tocaba o timbre e el empezaba a bailar. Só sabía unha peza: fun-dá, fun-dá, furrui... fun-dá, fun-dá, furrui… Pero nós non podiamos bailar cos mozos porque era un pecado. Sempre sen tocarse. E tamén na igrexa, aparte. O sacerdote separara aos dous esposos que estaban sentados un xunto ao outro na igrexa.

Aínda que estean casados?

Si! Era o meu irmán, a súa muller, que se marchou a Logroño na viaxe de noivos. Cando estaban no convento de Canas, o cura apartounos na igrexa. Así foi a nosa vida. E agora, tamén, iso. Aínda fago un pouco de limón na horta, pasear por aí á noitiña, dicir o rosario… Antes, cos de casa, colocabámolo na escaleira e diciamos o rosario. Agora, só teño que dicir, porque ninguén me axuda.

Sempre viviches no campo, case sen a rúa.

Baixabamos, si, aos encargos, coas bolsas ás costas. Andabamos en camisón, pois non había coche e non había camiño. Viñan aquí os mesmos sacerdotes a comer. E os médicos, e tamén lles dabamos para comer. Tamén bertsolaris, á borda. Viñeron aquí. Si, había xente por aquí. Barin está separada da rúa. Estamos en Errenteria, pero aí está a fronteira con Oiartzun, e Oiartzun vén aquí todo cruzado. Vivía a miña irmá no caserío Belastegi, e tiña a metade da miña casa en Oiartzun e a outra metade en Errenteria. Acabas de chegar de Belastegi. A casa nova construíuse no campo.

E ao baixar á rúa para encargos, non necesitaba o castelán?

Si… Pero en “Non sabes, non sabes” e avanzabamos. Levabámonos ben. Agora tamén sigo en eúscaro a televisión, cando hai programa, noticias, se hai algunha película…

Euskera.

Si. Castelán non. Non o sei. Oiartzun é moi euskaldun, pero entrou moito kastellano.

O mundo cambiou moito desde entón...

Si, iso é. O mundo… ou os do mundo cambiaron? Non o sei con certeza, pero eu diría que o mundo cambiou máis que o mundo mesmo. Supoño que o mundo será como antes, pero o mundo non.