Na película 592 a partir de 592 destacou a vinculación afectiva que teñen os gandeiros cos animais.

Si, pero non todos os gandeiros senten así. Son relacións de amor e uso, en fin: ti dáslle leite á tenreira para que lla comas. O tema é moi complexo.

Que relación tes ti cos animais?

O meu pai era gandeiro e sinto que estou a recuperar esta relación nos últimos tempos. Teño un punto de admiración e respecto polos animais doutras especies. A miúdo teño a necesidade de pensar como podemos convivir neste mundo. Por exemplo, con infraestruturas destrutivas como Itoitz vese claramente como os seres humanos cremos que os recursos naturais están para uso exclusivo de nós.

É vostede un vegetariano? Ou é vegano?

Son vegetariano. Gústame moito a carne, pero fixen esta selección hai ano e medio.

Hai debate na sociedade sobre as relacións entre os animais, a terra e as persoas?

Si. Movementos antiespeciistas, ecofeministas, ecoloxistas, etc. propoñen debates. Sinto á xente á miña ao redor, preocupada e cambiando as cousas na miña día a día. Ao mesmo tempo, vexo que existe unha corrente importante, que se chamou “natureza” e cuéstionao. A natureza non é algo que estea aí fóra, que non teña nada que ver coa cultura. Todos somos parte de algo.

Vostede naceu e creceu no pobo comunitario de Lakabe. Como foi a túa infancia?

Moi fermoso. Tiña moita liberdade no pobo para andar cos animais e con toda a xente. A adolescencia, en cambio, non foi tan bonita. Sentíame dividida entre dous mundos. Aguantaba aos meus amigos e quería ser de alí. Botáballe a culpa ao pobo porque non era “normal”. A esa idade queres ser como os demais e comprar o chándal de Adidas… Agora, despois de anos, sinto admiración polas comunidades como Lakabe. Son puntos de resistencia. Danme esperanzas.

Viríache a vivir a un sitio así?

Vivir en Lakabe talvez non, pero nunha comunidade como esta é un dos meus soños. Gustaríame vivir nun pobo, pero non nun pobo normal, senón nun pobo cun proxecto común. Quizais relacionado cun proxecto artístico. Por exemplo, nun pequeno pobo que ten un festival de cine ou algo así. En Lakabe sempre din que crearon un pobo para construír un mundo novo, porque querían deixar de loitar co mundo que había. Seguen loitando coa construción dun novo mundo. É un modelo moi propositivo.

Que vantaxes teñen este tipo de iniciativas comunitarias?

Nos proxectos nos que estiven, por exemplo, no colectivo de artistas Jazar de Pamplona, hei visto que a forza que sentes aí non ten nada que ver con andar só pola túa conta. Hai unha forza colectiva que che empuxa a seguir adiante. É moi poderoso. Sentirse parte de algo é unha bonita sensación.

En Yours truly tamén aparecen animais mortos.

Si, disecados. Fíxeno con dous compañeiros en Manchester, Christopher Murray e Charlotte Hoskins. Fomos ver unha exposición de especies de animais desaparecidos. Aí estaban os animais que nunca vimos vivos, o dodo, o tigre de Tasmania, algunhas aves… Dixéronnos que só o 5% dos que tiñan nesa sala e que o resto estaban nun almacén. Pedimos permiso para visitala e alí gravamos as imaxes para esta película. Foi terrible, sabiamos que todos os animais que nos miraban viviran.

Atopamos cartas moi interesantes, enviadas polo museo de Manchester e os taxidermistas e exploradores. Nestas cartas reflíctense as relacións comerciais que tiveron lugar na formación da súa colección de animais. Démonos conta de que esas pezas eran incómodas. De feito, na década dos 60 as pezas máis exóticas traídas de fóra foron queimadas en varios museos co fin de destruír, ao parecer, o pasado colonial.

Ao realizar o traballo de fin de máster, tomaches como eixo a nova situación que o encoro de Itoiz trouxo ao teu lugar de orixe.

Eu creo que a foto que fixo un amigo foi a orixe da idea. Na imaxe vese a auga na parte inferior e máis arriba o bosque de árbores brancas. As árbores mantéñense ergueitos, pero están mortos. Na maioría dos casos atópanse mergullados, pero cando descende o nivel do encoro de Itoiz, estes quedan ao descuberto, descoloridos. Era á vez fermosa e dolorosa e atraíame moito.

Lembraba que hai tres anos membros do Grupo de Solidariedade con Itoiz dixéronme que tiñan fotos e vídeos da época da loita contra o pantano. Quería ver esas imaxes, porque tamén son parte da miña historia. O proxecto xurdiu do desexo de entender aquel momento desde o presente.

Que é 592?

A cota 592 é o límite que se impuxo no val entre a vida e a morte. O guardabosques da película díxome: salvouse o que estaba por encima e todo o que estaba por baixo quedou mergullado. É terrible a influencia que tivo unha liña trazada sobre un papel en todas as pedras, pobos, persoas, plantas e seres vivos que alí se atopaban.

Cantos pobos destruíronse?

Sete pobos e tres reservas naturais.

Mergullaron a túa infancia?

Alagaron moitos lugares da miña infancia, si. A outros o seu pobo e toda a súa vida. O meu pobo quedou por encima dos 592 metros, pero non moitos dos lugares que coñecín de pequeno: O río Irati, a estrada, a ponte colgante… é dura.

Cal é a sensación principal da xente de alí?

Moita xente pensaba que gañariamos a batalla, pero non. Xera desesperación, pero pasaron 15 anos desde entón. Por iso, fixen a miña aproximación desde o presente. Non quixen facer unha revisión, porque hai outros traballos que o fan. É o meu interese: e agora que? Como podemos vivir aquí e con isto a partir de agora?

É como vivir cun inimigo?

Si. Ante isto, cada persoa desenvolveu as súas propias estratexias. Algúns prefiren non ver o sucedido e xa non se achegan á zona. Outros están en proceso de aceptación e achéganse aos poucos. É unha cuestión complexa. Como se pode facer o duelo da paisaxe ou dun lugar? Como facer o duelo colectivo?

Como se tomou a película o público?

A acollida da película foi moi bonita. Estreouse en Suíza e alí a acollida foi máis fría que en Euskal Herria. En Donostia-San Sebastián foi moi bonito, e no pobo de Nagore tamén foi moi emocionante e moi interesante. Produciuse un pequeno debate despois de ver a película, e foi a primeira vez que moitos compartiron as súas sensacións. Algúns viñeron darme as grazas, confesando que aínda en casa non poden falar diso.

A película permitiu á xente reunirse e discutir. Creouse un espazo para compartir experiencias e creo que esa é unha das grandes fortalezas do cine. Foi unha loita de gran repercusión e agora hai un silencio, e a xente agradeceu que se revivise o debate. Paréceme moi importante facer un recoñecemento aos pobos de Arce e Lónguida e dar ás xeracións futuras a oportunidade de coñecer a súa historia. O cine, pola súa propia linguaxe, pode ser unha poderosa ferramenta para iso.

Que aprendiches con este traballo?

Antes de facer a película, fixen moitas entrevistas e entón deime conta de que os animais foron os intermediarios neste proceso para moitos. Eu traballei sobre todo cun garda forestal e un gandeiro. Ambos se achegan ao pantano debido á súa relación cos animais. O gandeiro dicíame que se deu conta de que as vacas bebían auga do pantano e de que o pantano tamén ten beneficios, xa que no pobo hai moitas veces pouca auga. Algúns comezaron a ver un lado positivo do encoro, e aí empeza o cambio.

A atención aos seres humanos e a outras especies no encoro influíu en min, sobre todo ao mirar de fronte a aquilo que me preocupa. A verdade é que achegarse ao encoro non é fácil, non se ve por todos os sitios, pero aí está.

Non vela, pero sentila. A xente de Aoiz e arredores ten medo diso?

Eu creo que a xente, en xeral, está tranquila ou un pouco esquecida. Un amigo díxome que se acordaba do pantano só nos días de tormenta. Pero a verdade é que non o sei, limitei as miñas obras aos vales superiores. A experiencia é totalmente diferente, a dos pobos que quedaron por encima da presa do pantano e a dos que están por baixo da presa.

Está relacionado o documental que estás a facer agora mesmo na auga?

Si. Será a segunda parte dun díptico. É un traballo moi diferente. A primeira é moi observable. Seguíaos no seu diario. Esta vez non. Estou a utilizar imaxes de arquivo dos Grupos de Solidariedade de Itoiz. Ademais, hai dous elementos principais: a paisaxe actual e os soños. Nestes anos, falando coa xente, deime conta de que nos soños nocturnos ven moitas veces lugares alagados. Hoxe en día os soños son a única forma de chegar a estes lugares.

De que che gustaría falar no futuro?

O meu desexo é seguir investigando nas relacións entre os seres humanos, o territorio e os animais. Aí está o desexo de crear as miñas propias imaxes.

Comeza aos 7 anos e...

Sempre che atraeu o encanto das imaxes?

Si, así é. Gústanme os audiovisuais desde pequeno. Cando tiña 7 anos o meu pai regaloume unha cámara de fotos. Sempre andaba facendo fotos aos máis próximos. Por outra banda, tiven a habilidade de debuxar, así que ao chegar á universidade non sabía Belas Artes ou Comunicación Audiovisual. Creo que, en parte, o medo levoume a elixir ao segundo. A carreira de Belas Artes era un gran reto para facer algo relacionado coa arte ou a creatividade e nese momento non me sentía capaz de facelo. En cambio, vía que a outra opción, a de Audiovisuais, non me obrigaba a ser artista, é dicir, que podía vivir desta profesión e levar a cabo os meus proxectos ao mesmo tempo. Esta é a lectura que fago agora e estou contento co camiño que fixen.

Logo te fuches a Cuba. Que é o que busca?

Fun estudar Dirección de Arte para o Cine. Tiña claro que quería facer películas, pero creo que non me atrevía a mergullarme de cheo niso, e por iso desenvolvía estratexias de achegamento ao cine. No canto de estudar dirección de cine elixín dirección de arte, pero enseguida deime conta de que non era o que quería. As formas de produción para ensinar me enfurecían. Un día, por exemplo, veu un director de Hollywood e contounos como unha vez se fixo un pobo enteiro para rodar unha película e logo destruíla. Ademais, a película era moi mala. Sentíame máis cómodo cos procesos e formas de produción documentais.

Á volta dediqueime a traballar coa empresa Labrit Multimedia de Pamplona e traballei de forma freelance. Uns anos máis tarde fun a Manchester a estudar Antropoloxía Visual.

Por que Antropoloxía Visual?

Pregunteime de onde quería falar. Tiña coñecementos técnicos, pero faltábame un posicionamento no mundo e pareceume que a Antropoloxía podía ofrecerme ferramentas para iso.

É a ferramenta máis poderosa da antropoloxía visual a que analiza o seu achegamento a través do uso dun modo sensorial, en comparación coa antropoloxía clásica. Os coñecementos dáos doutra maneira e o espectador recíbeos doutra maneira. Un amigo di que no cine é moi difícil falar de grandes conceptos abstractos, o que che obriga a buscar estratexias moi concretas para levar ao espectador a eses conceptos. Estou de acordo. Como expresar a liberdade ou a dor no cine?

Que é o que queres traballar?

A relación dos seres humanos con outras especies, a paisaxe... en lugares concretos. En antropoloxía hai agora unha corrente de pensamento, chámase etnografía multiespecífica, paréceme moi interesante. Moita xente estuda de que maneira o ser humano crea relacións coa súa contorna e con outras especies, tentando afastarse do pensamento antropocéntrico. En Manchester tiven a oportunidade de facer unha lección sobre as relacións entre os seres humanos e os animais e iso abriume un mundo.