No País Vasco realizáronse moi poucos estudos sobre a biodiversidade das mazás. No ámbito internacional, con todo, foron varios os países que abordaron este tema. Non é para menos, a polinización e as medidas anti-pragas son de vital importancia na colleita que vai dar o manzano, e a biodiversidade do manzanal e a súa contorna pode influír directamente nestes dous factores.

Así o demostran os estudos da Universidade de Oviedo e do servizo Serida en Asturias. Os grupos de traballo liderados polos biólogos Daniel García e Marcos Miñarro realizaron investigacións no centro de Asturias, en 25 mazás que se dividen en 800 km2; aínda que se elaboren fóra do País Vasco, deberiamos mirar con atención os datos e as consecuencias, xa que en gran medida van ter sentido tamén na nosa contorna.

Nos seus estudos, os investigadores falan dos servizos dos ecosistemas, é dicir, das funcións que a fauna e flora da nosa contorna poden desempeñar en beneficio do ser humano, centrándose na polinización e as medidas anti-pragas.

Poden influír os paxaros e os insectos na polinización dos manzanales e no control das pragas e, por tanto, na produción dos manzanales? Que paxaros e que insectos convennos ter? E para atraelos, que deberiamos facer?

Insectos e polinización nos manzanales

Segundo estudos realizados en Asturias, moitas das flores dos manzanales non avanzan, non se fecundan, porque non recibiron suficiente pole. O aumento da recollida de pole, por tanto, aumentaría a posibilidade de fecundación e permitiría unha mellor colleita de mazás. Non é algo novo, os manzanos necesitan inevitablemente o servizo de polinización que lle proporcionan os insectos, para o que moitos campesiños puxeron colmeas nas súas manzanos durante anos. A abella común (Apis mellifera) é un bo polinizante.

Pero a polinización non é só obra da abella común. Un estudo realizado en colaboración con Rodrigo Martínez Sastre, do servizo Serida, permitiu coñecer mellor os insectos polinizadores presentes nos manzanales e as especies que participan neste proceso. Segundo as conclusións, existe unha gran diversidade de insectos polinizadores nos manzanales. En total 101 diferentes. A abella común representa o 61% deste grupo, pero tamén hai sirfidos (21%), abellas salvaxes (7%), dípteros do grupo das moscas (6%), abellóns (xénero Bombus) (3%), escaravellos, bolboretas e outros insectos (2%).

Por tanto, a polinización non se pode limitar só ás abellas, senón que o máis recomendable é atraer a maior diversidade de polinizadores posible. Do mesmo xeito que noutros tempos colocábanse colmeas ao redor dos manzanos, en Asturias tamén se tentou atraer a diferentes especies de abellas aos arredores do manzano. Para a abella do xénero Osmia, por exemplo, nos manzanales instaláronse casas de madeira con numerosos buracos pequenos. Cantos máis polinizadores haxa, maior será a probabilidade dunha mellor colleita.

Aves e control de pragas

Os animais que habitan nos manzanales e os seus arredores serven non só para polinizar, senón tamén para combater as pragas. Á hora de investigar o control biolóxico das pragas, os investigadores centráronse nas aves. A atracción de paxaros pode ser unha boa medida para combater as pragas dos manzanales? Que tipo de paxaros é conveniente que haxa?

Para o seu estudo, os equipos de García e Miñarro utilizaron unha metodoloxía especial: realizaron medicións de insectos que provocan pragas en diferentes situacións. Nalgúns manzanos dos 25 manzanales antes citados, algunhas ramas pecháronse cunha rede dura en forma de gaiola. Aínda que estas gaiolas permiten a entrada de insectos ás ramas, non permiten a entrada de aves, polo que se realizaron comparacións entre as ramas que poden entrar e as que non poden entrar. Nas ramas nas que non poden entrar aves, o número de insectos que poden producir pragas é sensiblemente maior que nas que poden entrar os paxaros.

Ademais das aves, os insectos tamén poden xogar un papel importante na loita contra as pragas. O gurú floral dos manzanos (Anthonomus pomorum), por exemplo, pode producir pragas nos manzanales. Pois ben, varios paxaros e artrópodos son inimigos destes insectos, segundo as investigacións levadas a cabo en Asturias. Os paxaros, por exemplo, eliminan o 31% dos gurús florais que están no manzano antes de florecer, e o 44% despois de florecer. Isto inflúe na colleita dese mesmo ano, ou na do ano seguinte, xa que reduciron a cantidade de gurús floral.

Os principais inimigos dos gurgurús florais son os carboeiros grandes (Parus major), os amilotx azuis (Cyanistes caeruleus), os carboeiros faiscantes (Sylvia atricapilla) e os chillidos (xénero Phylloscopus). Entre insectos, formigas, arañas e culebras.

A cantidade non é suficiente, necesítase diversidade

Para combater as pragas e mellorar a polinización, hai que atraer ao maior número posible de insectos e aves, pero a cantidade non é suficiente. Necesítase diversidade, é dicir, atraer ao máximo número de especies aos manzanales na maior cantidade posible. Por que? Por diversidade funcional.

A “diversidade funcional” significa que cada especie pode ter diferentes formas, tamaños, costumes e formas de vida. Por tanto, cada especie pode desempeñar unha función diferente no manzanal: algúns se desprazarán pola parte inferior do manzano, outros nas ramas pequenas, outros no tronco... Algúns na primavera, outros no verán, ou no outono. Pola mañá uns, e outros ao mediodía ou á noite… É dicir, canto máis especies haxa, máis posibilidades deberá polinizar as flores que hai en diferentes zonas do manzanal e dos manzanos, e de facer fronte ás pragas que hai en cada época.

Para controlar todo isto, en 2016 investigouse o número de visitas dos polinizadores e os movementos de varias especies. Entre os movementos diferenciaron a técnica que utilizaba o polinizante cando se achegaba á flor. Había quen se introducían por encima (abella común, abellóns, sirfios…) facilitando o contacto cos anacos da flor e, por tanto, aumentando as súas posibilidades de fecundación; e tamén había quen se achegaban polos lados (abellóns, abellas salvaxes…). Tamén se estudou a hora na que cada especie realiza as súas visitas por día ou que flores do manzano teñen maior facilidade para polinizar, segundo a súa localización na árbore. Tamén se observaron diferenzas no estudo de si cada especie recibía pole ou néctar. Os abellóns e as abellas salvaxes toman máis pole que a abella común, que os sirfidos e as moscas. Ao contactar cos anacos de gran da flor, facilitan a polinización.

Os abellóns tenden á parte alta do manzanal, ao final do día e realizan 16,7 visitas por minuto. A abella común realiza media visita por minuto (8,7) e pódese atopar en calquera lugar do manzano, sobre todo pola mañá. Pola mañá tamén circulan sirfidos (4,7 visitas por minuto) e moscas. Os sirfidos, como as abellas salvaxes, prefiren a parte baixa da árbore (4,8 visitas por minuto). Estes últimos, xunto cos escaravellos, visitan o manzanal ao mediodía. Por tanto, a conclusión é clara. Maior diversidade de polinizadores, maior posibilidade de polinizar.

Coas aves, a mesma conclusión

Durante dous anos, os investigadores realizaron 10.000 observacións nas que se contabilizaron un total de 63 especies diferentes para observar a variedade de paxaros que conteñen os manzanales. 23 deles son de árbores e insectívoros. A maior parte das observacións (70%) foron formadas por seis aves: Txantxangorri (Erithacus rubecula), Merlos (Turdus merula), Carboeiro de Chinés (Sylvia atricapilla), Txepetxas (Troglodytes troglodtes), Carboeiros grandes e Amilotx azuis. Os manzanales que poden ter unha alta diversidade de aves, como os insectos, poden ter unha gran diversidade funcional entre os paxaros insectívoros e os arbustos. As aves de pequeno e fino pico (reyezuelos e/ou chistes) loitan contra os pulgones que se atopan nos brotes, e os paxaros de cintura (xénero Certhya) e os garrapos (xénero Sitta europaea) poden danar a pedrada da carpa das ranuras do tronco (que se pode producir no tronco). Cascos, amillitas e chineses enfrontaranse a gurgurús florais en ramas fortes, e merlos e cariñosos ás carpas e gurios de flores maduros que se atopan aos pés da árbore.

A maior diversidade de paxaros aumenta as posibilidades de combater as pragas, polo que en moitos manzanales tamén se comezaron a instalar caixas niño de paxaros, xa que a ausencia de vellos manzanos provocou tamén a falta de espazos para cría dalgunhas especies de aves.

Que facer para aumentar a biodiversidade dos manzanales?

Para atraer aves e insectos, García e Miñarro dan algunhas recomendacións. - Localización dos manzanales: Os manzanales rodeados de zonas naturais ou silvestres serán máis ricos en canto a especies refírese. - Sagastia propiamente dita: Cando o teito do manzanal é moi pecho, é dicir, está cuberto con moitas ramas, a diversidade das aves será máis alta. - Contorna: A diversidade será maior cando existan veredas ao redor do manzanal. É dicir, cando se utilizan plantas para separar os terreos. En xeral, todas as medidas que se adopten para aumentar a biodiversidade do manzanal e da paisaxe circundante, incrementarán a diversidade faunística do manzanal e, por tanto, a medida biolóxica anti-pragas e a polinización serán máis exitosas. Segundo os autores, o mantemento tradicional dos manzanales é máis axeitado: a conservación das zonas con poucos praguicidas e herbicidas e prados compostos de diversas flores silvestres é a prioridade. Unha boa xestión da paisaxe e da contorna que conforma Sagastia, así como sistemas baseados nos mantementos tradicionais, serán, por tanto, moito máis axeitados.

Os manzanales favorecen a biodiversidade do territorio

Da mesma maneira que a biodiversidade favorece aos manzanales, a boa xestión da zona e da contorna onde se atopan os manzanos pode beneficiar non só á produción local, senón tamén á biodiversidade do territorio. Nos últimos anos a perda do uso dos caseríos e terreos da contorna provocou a desaparición das zonas rurais. Pola contra, os hábitats mosaicos que xeran estes espazos poden ser moi ricos.

O axeitado deseño e xestión dos manzanales actuais e das zonas circundantes, non só pode xerar beneficios na colleita de mazás, senón tamén na biodiversidade do territorio no que se sitúan. Na época na que a mazá autóctona e os produtos ecolóxicos han collido forza, o seguinte paso sería a elaboración de manzanos biodiversos. De forma coordinado, cunha xestión concreta e co apoio de pequenas accións, o traballo de futuro será dar pasos que poidan beneficiar non só aos sidreros, senón tamén á sociedade no seu conxunto.