De onde xurdiu a túa reflexión?

Estou en Mintzanet e unha vez á semana reúnome con dous amigos. Todos os martes, unha moza que vive en Barambio. Trátase dun home que vive todos os mércores en Algorta. O ano pasado crearon un foro en Mintzanet para dar a coñecer as nosas opinións e outras. Pero o foro non tivo unha acollida calorosa, e entón os responsables do proxecto pedíronme que escribise algo. Pero eu xa reflexionara e non tiven máis que porme os cocos sobre o papel. Pero ao reflexionar, non obtiven case ningunha resposta.

Fala vostede da falta de uso do eúscaro nas súas mentes.

Si, moi deficiente, uso en Bilbao. Somos donostiarras, pero vimos vivir a Bilbao en 1997, por motivos laborais. E, de feito, aquí empecei a aprender euskera en serio, no 2003. Dous anos máis tarde saquei a EGA. Con todo, non tiña ningunha posibilidade de utilizar o eúscaro no meu traballo. Logo, tocoume a enfermidade, e como non podía traballar, tiven máis marxe para dedicar ao eúscaro.

Vostede definiuse a si mesmo como “Euskaldun berri”, na cabeceira da súa reflexión escrita.

Ese nome, “euskaldun berri”, está na rúa, e tomeino para min. Pero non sei até cando serei euskaldun berri. Para cumprir os 55 anos non podemos ter moita noticia! Ja, ja! Vasco culto, se non. Pero tampouco iso é completo. “Aprendeu euskera”, debería dicir. Non mo ensinou a miña nai, non o recollín en casa. Euskaldun berri... Unha especie de Don Quixote ou Simón de Campo.

O vasco na súa soidade, ti.

Pertenzo a un club de lectura organizado pola biblioteca foral e dirixido por Julen Gabiria. Aínda lemos a Felicidade clandestina de Clarice Lispector. Non coñecía a ese escritor e apreciei a Julen o elixir o seu libro. Lispector afirma que non cree na razón, que admira a vida dos animais, que nos animais as almas mentais únense. Pola contra, os seres humanos co paso dos anos inventamos máscaras e cubertas para escondernos, por unha banda, e por outro, para explicarnos como nos quere a sociedade: utilizamos unha colcha no traballo, outra en casa, unha terceira nos amigos da rúa. Neste sentido, a enfermidade ensinoume que hai que demostrar o carácter interior, o auténtico, para poder ser feliz. Non hai outra alegría de vivir. Se nos imos con cubertas, o noso interior quedará en segundo plano, sen poder saír. É decepcionante.

Resúltache decepcionante o escaso uso do eúscaro?

Completamente decepcionante. Traballo para ser vasco, a gusto, pero a lingua é para comunicarme co seguinte, para relacionarme, e en Bilbao temos poucas oportunidades. Sairás á rúa e dificilmente escoitarás o eúscaro. Talvez, no parque de atraccións, os pais falarán en eúscaro cos seus fillos, e no resto, falarán en eúscaro en determinados puntos, xa sexa no Kafe Antzokia ou na contorna do euskaltegi de AEK Parte Zaharrean, na asociación Somera Bira, nos actos marxinais de eúscaro do Teatro Arriaga... Son zonas concretas. É algo que non se pode negar. Grazas a eles vivimos, ou podemos vivir, en eúscaro.

Os euskaltegis están aí, a maioría dos alumnos, no modelo D, pero como están nun ámbito totalmente castellanizado, están como os nosos recordos...

O traballo que realizamos non supón o resultado que debese achegar. Nin se che ocorra. Diría que, en moitas ocasións, todos estes traballos producen un efecto contrario. Non sei, por exemplo, se quen aprenden eúscaro por obrigación non chegan, en certa medida, a odiar o eúscaro. A odiar, a ser rancoroso. Tantas oposicións, perfís, reescritura e outros. É un traballo canso, nada atractivo. Se non o amas, conséguese o efecto contrario. E, ademais, unha vez finalizado o proceso de aprendizaxe, se non tes a posibilidade de utilizalo, acabouse! A situación é difícil. Se vemos o eúscaro como unha mera ferramenta, non serve, non imos facer nada, xa que sempre temos o castelán, para comunicarnos entre todos. Para utilizar o eúscaro é necesario un vínculo afectivo, un certo entusiasmo, un certo impulso. Por que eliximos o eúscaro os que o seleccionamos? Porque a amamos! Está ligada ao amor. Pode haber militancia, pode haber ambiente de sociabilidad... pero ese vínculo afectivo é imprescindible. Se recibiches o eúscaro en casa, aí tes o enlace, tanto coa túa nai como cos teus pais. Neste Bilbao son poucas as persoas que recibiron o eúscaro da súa nai.

Tamén fixo unha proposta para profundar no coñecemento da cultura vasca.

Si, si. Mostrar, xunto coa linguaxe, historia, cultura, cine, deportes, xogos, literatura... Que lle dá importancia á lingua? Que lle dá prestixio? As que se producen neste idioma. Se aprendésemos alemán, se non soubese quen foron Goethe, Kant ou Hegel e que escribiron, sería unha cousa moi mala. Sería unha gran indiferenza aprender francés e non coñecer a obra de Truffaut, Jacques Brel, Edith Piaf e o resto de autores. Coñecendo o traballo destes creadores, podo chegar a amar a cultura que vén nesa lingua e así aprender idiomas é moito máis atractivo.

Iso é o que debería facerse, na súa opinión, no caso do eúscaro.

Por suposto. Hai que buscar lazos afectivos para poder utilizar un idioma que os pais non lle ensinaron. En caso contrario, requiriranse axentes externos para que quen saibamos euskera falen en eúscaro. En Bilbao, con todo, axentes externos, o ambiente da rúa, etc., non empúxanche a falar en eúscaro, senón todo o contrario, a non utilizar o eúscaro. O uso do eúscaro tráeche problemas en Bilbao. Ás veces, cando se levanta un loitador, pode dicirse a si mesmo: “Hoxe falarei en eúscaro!”. Podes saír á rúa, ir á tenda e empezar a pedir en eúscaro, pero a resposta que recibas moitas veces será moi negativa. “Pero que fai isto!”. Estamos en Euskal Herria, pero coma se estivésemos en Madrid. Ao final, é moi desagradable.

Di que falou cos seus fillos antes de que nos axude.

Pregunteilles por que non utilizaban o eúscaro. Sempre sen reprensión. Díxenlles que che traía, e que quería saber a verdade deles, que mesmo cando eu tentaba falar con eles en eúscaro, contestábanme en castelán. Eles non vacilaron en responderme, e os dous fillos adoptaron a mesma opinión: “É máis cómodo”. Dixéronme que na rúa predomina o castelán e que, por outra banda, non tiñan a destreza necesaria para falar en eúscaro, que lles custaba e que, na medida do posible, recorren ao castelán. En certa medida, a súa postura é comprensible, xa que o ser humano tende a facer as cousas da maneira máis sinxela posible. A miña muller e eu tamén nos coñecemos falando en castelán, e hoxe en día, grazas á miña insistencia, tentamos ás veces falar en eúscaro.

Escribiches que a sociedade ten que organizarse.

Si, crear comunidades. Segundo a última enquisa sociolingüística, o nivel de coñecemento do eúscaro en Bilbao é moi alto. O seu uso é case nulo. Os vascos de Bilbao estamos moi dispersos, non temos ataduras. Niso somos reflexo da sociedade, vivimos metidos cada un no seu buraco, encadeados a Internet. E así, temos máis facilidade para falar con alguén que vive en Estados Unidos que cun que vive en Bermeo. Esa é a nosa forma de vida. Por iso digo que deberiamos crear comunidades reais, e para iso paréceme unha escusa perfecta o eúscaro. As comunidades poden ser tanto físicas como virtuais, pero a relación física é imprescindible, na miña opinión, porque a proximidade física é imprescindible para que xurda a empatía. Se se reforza a relación física, pódeselle dar seguimento de forma virtual a través de skyp, whatsapp ou o que sexa.

Propón estancias en zonas onde se falen dialectos dun e outro dialecto. E non é vostede o primeiro.

Longas estancias para comprender os dialectos locais e poder sentir que realmente vivimos como vascos. É difícil de entender, pero dentro de vinte minutos temos que ir a Bermeo, ou a Ondarroa, ou a Ipar Euskal Herria, e temos que facer todo o posible por entender eúscaro. Din que os dialectos teñen que ser regulados, di Koldo Zuazo, por exemplo, e estou de acordo. Pero, doutra banda, que queremos dicir que para ser euskaldunes hai que aprender todos os dialectos? E encima hitano? E as expresións propias de cada val? Recordo a unha muller, de Lastur [barrio de Deba], que nos dicía que tiñamos que estudar en eúscaro. Nalgunha ocasión aprendemos, e en canto empezaba a falar en eúscaro con esa muller, ela dirixíase ao castelán!

Mirade, o outro!

Si, si! El falaba o seu eúscaro, non era un idioma escolarizado, o noso eúscaro unificado, ás veces perfecto e outras non tan perfecto, éralle estraño. E cando vou ao monte, pregúntanme en eúscaro sobre o camiño de subida á cima e contéstanme en castelán. Supoño que pensan que falo un dialecto raro. Non sei, pero creo que a todos os euskaldunberris pasounos algo así. Debemos tomar conciencia de que estamos nesta situación, para que as persoas que viven en zonas respiratorias recíbannos mellor ás que vivimos fóra delas. Á fin e ao cabo, só trataríase de dar facilidades aos que estamos a facer esforzos. Como en Euskaraldia.

En Euskaraldia?

Que vai facer Belarriprest? Dar facilidades a Ahobizi para que fale euskera. Esperemos que a situación cambie aos poucos.

Espere. Que esperas de Euskaraldia?

Poucas cousas... Son optimista de feito, e non me gustaría ser pesimista nisto. Espero que a campaña sexa efectiva, pero na situación actual, non sei si chegaremos moi lonxe. Sabemos que o coñecemento está xeneralizado, sabemos que non temos o costume de falar en eúscaro nas nosas relacións, e ademais sabemos que non temos ningunha noticia sobre a cultura vasca. Entón, de que, aínda que empezo a falar, hai que falar? É que imos ter que facer conversacións sen sustancia? Iso é o que me preocupa.

Euskaldun berria zu, Txema, como chegou ao mundo do eúscaro?

De pequeno non recollín o eúscaro en casa. Aínda así, recordo que a miña nai ía de visita a Zarautz. Falaban nun idioma estranxeiro, non entendía nada de nada. Anos máis tarde, na escola, o profesor de francés –Etxeberri, de Iparralde– corrixiume o apelido. No exame escribín o meu nome como de costume: “Jesús Mari Aizpurua Echaniz”. Ao devolvermo, volveuse cun apelido: “Etxaniz”, púxome. “Pero que é isto?”. Relacionei este detalle e a linguaxe que a miña nai falaba coa miña avoa, e inventei: “É euskera!”. Pouco despois empezaron as manifestacións, as asembleas, a necesidade de correr ante a policía... O movemento sorprendeume en plena adolescencia, e xurdiu a militancia no meu interior, e a través das miñas vivencias fixen un vínculo afectivo co eúscaro.

Xa o dixo antes, o vínculo afectivo.

Mire, recordo que de pequeno estabamos nas regatas de San Sebastián. Disputouse a regata e entregouse a bandeira da cidade ao gañador. Ao mesmo tempo, alguén abriu a ikurriña e a xente empezou a cantar Eusko gudariak. Entón a avoa paterna botouse a chorar. E eu, sorprendido. Logo souben que aquela avoa era vasca, aínda que eu na miña vida non lle ouviu falar en eúscaro. Chegara a San Sebastián, pero por vergoña, por prohibición ou por calquera outra razón, perderon ou ocultaron o eúscaro, viron que a súa lingua non servía para vivir na cidade. Este tipo de experiencias contribúen a establecer un vínculo afectivo co eúscaro. Na actualidade non existe unha vinculación afectiva deste tipo. O eúscaro é unha cuestión de amor. Se non as amas, non ten sentido, non merece a pena.