A primeira lectura que lembras?

Non é a primeira, pero lembro a Jane Eyre, de Charlotte Brontë. Cada vez que unha rapariga chega á biblioteca, sempre lla dou, aínda que vinga a buscar outra cousa. Creo que marca un fito.

Que fito?

Eu lino aos 12 anos, e até entón só lin libros para mozos. Pero aquel libro causoume inquietude. Descubrín que se podían atopar outras cousas na literatura.

Angustia?

Jane Eyre, nalgúns sentidos, é un libro bastante débil en termos técnicos, pero ten unha especie de paixón… Cada vez que leo o monólogo do tellado acaríñaseme o pelo, e creo que traballa un tema que é moi importante para as mulleres: a xestión da rabia. Vivimos neste sistema e non podemos deixar de sentir rabia, pero nunca nos ensinaron que facer coa rabia. Dixéronnos que nos sentásemos e que permanezamos quietos, pero levamos a rabia dentro. Con todo, ao ler a Jane Eyre vemos como podemos utilizar a rabia no noso favor, e creo que aí radica a forza do libro.

Querería traer a colación outro libro: En 1928 Virginia Woolf publicou Gela bat norberarena, fai 90 anos. Woolf repasou neste ensaio as obras literarias escritas até entón por mulleres e pediu ás futuras escritoras que manteñan a súa liberdade e a súa liberdade de escribir. Deulles un prazo de cen anos.

Creo que neste século escaso as mulleres escribiron grandes libros. Agora, con todo, e esta opinión é miña, e quizá sexa un signo da miña vellez, pero, bo, agora gustaríame que as escritoras non pensasen que teñen que ser apocalípticas para ser interesantes. A nova xeración é totalmente apocalíptica e distópica, déixanos a todos jadeantes e non propón ningunha solución. Están moi ben, pero danche unha patada no estómago… O diagnóstico está moi ben, pero teremos que darlle un toque á ferida, non? Ou pornos ao sol, non podemos vivir así. Eu diría que esas mulleres escritoras pensan que si non fan unha literatura “dura” non as tomarán en serio. Gustaríame que non pensasen niso, pero seguramente teñen razón. Quizá o que realmente quero é que o mundo non sexa así.

Despois de ler os libros, vendelos. Josune Urrosolo e eu abristes unha libraría chamada Auskalo. Como empezastes?

O tema do Alarde trouxo moitas cousas boas, entre outras cousas, a cantidade de xente que non nos coñeciamos. Creáronse todo tipo de relacións: relacións de amor, amizades… Algúns tiñamos o mesmo proxecto. Por exemplo, Josune e eu queriamos crear unha libraría. Eu podía pasarme a vida soñando coa libraría sen facer nada, pero Josune era máis atrevida e viu que non facía falta moito diñeiro para montar a libraría como queriamos.

Cantos anos fixestes?

Cinco. Fóranos bastante ben, a verdade. Non a pechamos por iso. Eran os primeiros anos do Alarde e ao seis da tarde a xente sentaba no sofá e non marchábase até medianoite. Os sábados, en cambio, iamos aos mercados de segunda man a buscar libros. Fóra disto, non tiñamos vida. Saíronnos novas historias de traballo, estabamos cansos, e por iso pechámolo.

Tamén escribiu algún libro. Sobre todo os referentes á historia de Irun. Como empezaches a facelo?

Traballaba coa compañía de teatro Legaleon e eles fóronse a Suíza a crear outra compañía de teatro: L’Alacran. Quedei sen traballo. Había un premio de investigación e presentei un proxecto: estudei a historia dos cerilleros. En Irun houbo un taller de mistos durante cen anos, no que traballaron seiscentas mulleres, e eu ouvira que foran moi potentes, pero non había nada concreto ao redor delas. Déronme o premio. Logo seguín investigando sobre as fábricas, porque sempre se dixo que Irun non tiña industria, pero eu vin que non era así: Irun se industrializa, pero á súa maneira. Unha vez que empezas a tirar, atopas expedientes que che namoran, empezas a atar fíos, vólvesche experto nunha época, fanche encargos…

A investigación é o camiño para coñecer o que non se coñece. Que atopaches ti?

Sobre Irun, e sobre o mundo en xeral, porque non creo que funcionen de maneira diferente, aínda que ás veces o pareza, aprendín que as elites sempre se transforman. É exactamente como di o personaxe do gatopardo que todo cambia para que todo siga igual. As elites adáptanse aos tempos, tamén seguen a estas modas, pero sempre son as mesmas. Por exemplo, no século XVIII, a xente de elite tiña que ensinala, pero agora as elites teñen que ser discretas. Os Olazabalt, por exemplo, son donos da maior adega de Portugal e están en todos os bancos, pero hoxe en día, ninguén o inventaría. [A familia Olazabal é unha poderosa familia de Irun: Tranch escribe un libro sobre eles xunto a Ana Galdos].

Agora gustaríame abordar un tema que xa apareceu en máis dunha ocasión na entrevista. Nos retrotraemos ao 30 de xuño de 1996. Ese día saístes por primeira vez no Alarde. Como lembra aquel momento no que pasaron máis de vinte anos?

Ese ano traballei en labores de organización, non desfilei, pero iamos xunto a elas. En canto chegamos ao 30 de xuño, xa nos machucaron os parafusos por todas partes, pero até dez segundos antes de saír tiñamos a impresión de que quizá non nos tomarían a mal. E entón, chegar á praza de San Juan e ver como nos recibiron, foi terrible. Unha revelación. Creciamos de súpeto, ou nos encaneció o pelo, non o sei, pero entón descubrimos o mundo no que viviamos. E despois diso non se pode expresar, non se pode contar como puidemos vivir durante anos. Viviamos marxinados, recibiamos continuas ameazas, en calquera momento, en calquera día. Non podiamos ir aos bares, metíannos todos os fins de semana na porta da libraría de silicona, estragábannos o coche, marcaban o portal…

No entanto resistístelo. De onde sacastes forza?

Aínda sinto como entón, lealdade aos presentes. Non tiñamos a ninguén máis, así que non podiamos fallar, tiñamos que sosternos o un ao outro. Algúns non puideron resistir a presión, e xa sabiamos o que era, quedabas completamente só. En Irun só podiamos ir a un bar a tomar un bote, a Kabigorri; non nos daban traballo… Non se pode explicar porque nunca se interrompe, en canto saímos de casa empezaron as miradas e insultos. Aí vimos que o alarde é un microcosmos que reflicte moi ben como actúa o poder. Son moitas as resolucións que saíron ao noso favor, pero o poder decidiu que non as cumprirá e así o fixo. Acepto, cumpre, non.

Hondarribia foi este ano o alarde máis duro de todos os tempos. Alí estabas, desfilando con Jaizkibel.

O que sucedeu este ano en Hondarribia ten o seu lado bo: alguén máis que nós sufriu o capricho do orgullo da clase. Todos eles estiveron removendo o orgullo da clase, aplaudíronlle, pero este ano cando ensinou os dentes ao cura e a outros se deron conta de que a besta xa non está á súa mercé. E agora, que facer? En calquera caso, todo isto demostra que o sistema fallou. O Alarde demostrou que as mulleres non podemos confiar no sistema democrático nin na separación de poderes, polo menos na forma en que se organizou na actualidade. Este sistema non nos amparou ás mulleres, a pesar de ter razón.

Por que estalou aquí? Por que se volveu tan malo?

Non creo que sexamos especiais.

Por iso é.

Noutros sitios estalaría outra cousa, noutros sitios estaría bocha. Nós tocamos unha faba. Aínda así, somos unha sociedade complicada, Irun é unha illa en todo. Temos unha historia especial, unha composición sociolóxica especial, e creo que temos un enfrontamento vello e duro, que apareceu de moitas maneiras. De feito, grazas ás investigacións realizadas hei podido constatar que, antes do conflito do Alarde, producíronse outros tres enfrontamentos similares en Irun. En 1864 sucedeu o mesmo, porque o organista da banda municipal era carlista e o concello era liberal.

E que fixeron entón, botar ao organista?

Non, en Irun sempre se aplica a mesma solución. Como organista era o director da banda, pois crearon unha banda [risas]. Cando tocaba a banda liberal, os carlistas abandonaban a praza e viceversa.

E as outras dúas pelexas?

Outro se acendeu coa banda de música, e o terceiro foi o que tivo que ver co fútbol. Aquí había dous equipos de fútbol: Racing e Sporting. Só entón resolveuse o conflito e agora temos un único grupo: Real Unión. Esa é a cuestión: o rei interveu e por iso uníronse os dous grupos. A institución interveu, e iso é o que fallou no caso do Alarde.

É demasiado tarde para as institucións?

Urkullu referiuse recentemente ao tema, pero fai falta unha intervención máis radical. Con todo, fixo máis que todos os anteriores porque, polo menos, non dixo que hai dúas formas de vivir a festa e que as dúas están á mesma altura. Porque iso non é certo. As dúas formas de vivir a festa non son igualmente lexítimas, como máximo poden ser igualmente legais. Pero non pode ser tan lexítimo a festa que integra e a que exclúe á xente. Urkullu sinalou onde se debe ir, pero a institución debería dar unha idea moito máis clara do camiño e de onde se sitúa a institución en si mesma.

Como?

Existen precedentes. En Donostia-San Sebastián, por exemplo, procedeuse ao corte das axudas económicas. Temos unha lei de igualdade que prohibe os espectáculos públicos discriminatorios. Por tanto, é moi sinxelo. Pero esa non é a solución. Eu non quero prohibir o alarde tradicional nin prohibir os plásticos, quero que os que están detrás dos plásticos non queiran sacar plástico. Pero para iso hai que facer pedagoxía, e para empezar, a que teñen que facer os que teñen autoridade, é dicir, os que teñen autoritas clásicas, os que son expertos. A nós non nos van a facer caso, pero a Urkullu poida que si. Ante todo, a institución ten que deixar de mirar só a curto prazo, é dicir, exclusivamente ás próximas eleccións, e ten que pensar que é o que realmente é lexítimo e que non.

Miras ao futuro con optimismo?

Está gañada, non teño ningunha dúbida. Iso si, aínda pasaremos o medo. Miro ao futuro con optimismo porque nós sempre cremos que algún de nós ía morrer. Saíron á praza e alí estaban 8.000 homes, borrachos e co casco quente, porque lles dixeron durante todo o ano que non estaba mal que nos pegasen. Criamos de verdade que alguén ía morrer, así que, comparado co que era entón, saio tranquilo. Doutra banda, ver a compañía Jaizkibel, ver o alarde: está en constante crecemento e está cheo de mozos. Claro que son optimista, necesitamos tempo, nada máis. De todos os xeitos, querería velo cos meus propios ollos e pasar anos.

Así que non se arrepinte vostede.

Pasámolo moi mal, pero se lles preguntamos a calquera de nós se se arrepinte, todos dirán que non. Non me arrepinto. Sentímonos orgullosos, contentos e triunfantes. Sobre todo, orgulloso: “Aínda que me caia o medo, estou onde teño que estar”. É o que sentín, e ese sentimento non ten igual na vida.