A madeira escura das mesas de melamina está en po na antiga redacción da revista Kili-kili en Goienkale de Bilbao. No interior dun armario atopamos o tesouro envolto en caixas duns 40x40 cm, pechadas con arames oxidados: Discos duros.

O disco foi gravado fai 50 anos polos sacerdotes que se encerraron no seminario de Derio e que cantaron durante a longa batalla. Editado polo selo Agorila de Baiona, que reeditou no CD 2012, pronto se converteu en símbolo da resistencia antifranquista.

Pero que facían máis de 700 unidades de vinilo do disco no armario da sede de Kili-kili? Hai que falar un par de veces do creador da revista para entender esta historia.

Magnetofón de José Antonio Retolaza

José Antonio Retolaza (Bilbao, 1929-2014) perdeu o eúscaro na súa infancia, pero recuperouno pola súa conta, no seminario de Vitoria. “A Igrexa e o eúscaro sempre foron o seu camiño”, di Etxahun Galparsoro, xenro daquel e técnico do arquivo de Benedictinos de Lazkao. Na década dos 60 creou o personaxe Kili-kili baixo a tutela da catequese da igrexa de San Antón de Bilbao, co obxectivo de alfabetizar aos nenos en eúscaro, que posteriormente se convertería nunha revista de cómic coñecida.

Retolaza optou por ir en contra da xerarquía eclesiástica e en 1960 asinou a carta dos 339 abades contrarios a Franco. Así “arruinou” a súa carreira eclesiástica, a diferenza do seu querido amigo Juan Uriarte: “Si fose confirmado hoxe non sería bispo”, di no libro de autobiografía sobre o bispo emérito de San Sebastián.

Cando en 1968 produciuse a ocupación de Derio, Retolaza levaba en coche ao cura de San Antón, don Klaudio Gallastegi, até o seminario, para celebrar unha misa aos encerrados. E con el un gran magnetófono chamado Grundig. Ao parecer, foi nesta máquina onde recibiu as primeiras cancións dos curas rebeldes que se atopaban en Siria.

“Pero o disco non se gravou no seminario”, explica Xabier Amuriza (Etxano, 1941). A idea do disco xurdiu co obxectivo de deixar un testemuño sobre a loita de Derio, unha vez finalizado o peche: “Pensamos que había que reunirse entre quen tiñamos a experiencia de cantar un grupo, seriamos 20 ó 25, e a gravación fíxose no convento das Carmelitas de Amorebieta”.

Camarade-curei

Recolléronse cancións litúrxicas en eúscaro cunha mensaxe política detrás, así como bertsos coñecidos –ou de Amuriza cun peche– e cancións que estaban no boga, como o famoso Ez, ez dut nahi dut de Julen Lekuona.

[A colección completa pódese escoitar aquí]

Foi precisamente sobre este último ton sobre o que a cantante de esquerdas francesa Colette Magny puxo a súa voz cando, dous anos despois, o disco chegou ás súas mans. “Amigo cura, castigáronche / Pero o teu castigo foi asumido polo pobo e o novo sacerdote xudeu / designado non terá a ninguén na misa”, di a canción Camarade-curei en francés. O cineasta Pierre Prouveze estreará agora un documental sobre a genealogía desta canción e a historia dos abades vascos.

Volvamos a 1968. Unha vez realizada a gravación, Amuriza e Retolaza levaron a súa master a Ipar Euskal Herria, baixo o mini-morris deste último, e con eles a on Klaudio: “Necesitabamos a alguén que crease respecto para pasar a fronteira e aquel cura, cos seus 150 quilos e sotana, era a persoa máis axeitada”, lembra Amuriza. Os xendarmes conseguiron, polo alto, entregar a copia en mans de Telesforo Monzón.

En maio de 1969, o álbum Indarra descubriu que moitos dos curas de Derio e Amuriza xa estaban encarcerados no cárcere de Zamora. A pesar de ser un clandestino aberto e totalmente perseguido –as casas particulares que lle perseguían os policías e tamén o rexistro da sede de Euskaltzaindia–, tivo un gran eco. Non era unha simple misa, era o berro dun pobo esmagado.

ARGIA abrirá as súas portas

Despois de moitos anos, un amigo chamado Julian Goikoetxea achegouse a Iñaki Egurrola na rúa e díxolle: Como Egurrola é da asociación Euskerazaleak, que apoiou a Kili-kili desde o principio, díxolle que tiña unha cousa que lles pertencía. Nun taller de elaboración do ferro en Basauri, descubriron que a mesa, de gran peso, podía moverse cunha panca oculta e detrás dela un buraco: nel estaban os vinilos LP de 12 polgadas. Así foron conducidos á residencia de Kili-kili.

Cincuenta anos despois, ARGIA concluirá o traballo que quedou pendente pola represión franquista e difundiremos estes discos entre os membros da nosa comunidade. Estarán dispoñibles na caseta da Feira de Durango, así como na nosa páxina web azoka.argia.eus.