[O comeza a interrogar]...

Noutros tempos era a Luz do Ceo. A miña nai recibírao sempre, e a través del afíxenme a ler a súa revista. Eu diría que a partir dos anos 50 do século pasado, temos o semanario en casa. Antes a Luz Celestial, agora a LUZ. O meu pai non facía máis que traballar e a miña nai contábanos o que lía. A nosa nai era Bixenta Aierbe, de Segura, que con 16 anos veu a San Sebastián, a casa dos Intxausti, traballando en cociña, cosendo e bordando... Nacido en Filipinas, Manuel Intxausti [Manila, 1900–Uztaritze, 1961], colaborou intensamente despois da guerra de 1936 cos abertzales, os nenos, o Goberno Vasco e o propio José Antonio Agirre que fuxiron ao País Vasco francés. Canto diñeiro darían!

E a vosa nai traballou na súa casa.

Si, en Donostia-San Sebastián, tiñan a súa casa en Ondarreta. Aínda está alí a casa. Antes era Intxausti. Agora ten outro nome. Os meus pais coñecéronse naquela casa. O meu pai era o chofer da casa. Cando estalou a guerra fóronse a Uztaritze, e máis tarde, estiven varias veces cos meus pais na casa. E sempre nos regalaban un conto en eúscaro. Eran xente moi especial.

En Ondarreta a casa dos Intxausti, vós tamén viviades no Antigo.

Si... E, de pequeno, alí empecei a primeira escola, con 4-5 anos, nas Servas de Jesús. Non se podía falar en eúscaro, pero eu non sabía castelán. Preguntábanme, entendía dalgunha maneira, pero non era capaz de responder. Naquela época, as lousas non estaban pegadas á parede, senón que tiñan dous lados, un de face á habitación e o outro lado da parede posterior. A min púñanme alén da lousa. Alí collía o xiz e debuxaba, e encantábame facer debuxos. Aínda os fago.

[Hoxe en día fai verdadeiras pinturas] Sufrín moito e chegoume a rabia. Ademais, viviamos con medo a falar en eúscaro, non falabamos... Empecei no colexio Sacro Corazón, e alí tamén calaba a xente que sabía eúscaro. Até despois do curso non souben que algúns falaban en eúscaro. Entón, en silencio, empezamos a falar en eúscaro entre nós, ás agachadas das monxas.

Costa crer.

E aínda hoxe, a xente que viviu aquilo de entón fai coma se non viviuno. Na psicoloxía social chámase “desprotección apresa”. Desprotección apresa. “O que dixeches non é verdade! Aquí non había ningunha prohibición!”, din. Aceptaron a mentira. Viven convencidos de que inventamos cousas. En moitas ocasións, en lugar de utilizar a guerra, os imperios utilizaron outros mecanismos para introducir certas crenzas no interior da xente, e non outras. Cambian o pensamento da xente. Na primeira, a xente oponse, pero aos poucos acéptaa.

Mencionou vostede a cólera.

Pero, afortunadamente, a cólera non dura para sempre. Na miña vida tiven outras etapas. Por exemplo, cando fun a Madrid a facer a especialidade de Filoloxía Románica. Alí consolidóulleme o eúscaro e o vasquismo. Alí había un grupo moi numeroso de euskaldunes que estaban a favor do eúscaro. Dicían que o eúscaro era a nosa lingua, que tiñamos que falar en eúscaro, e organizaron clases de eúscaro. Uns mostrabamos a outros. Por unha banda recibía clases para aprender a ler e escribir, e por outro daba clases aos que menos sabían que eu. Por exemplo, ao meu marido.

En 1963 fuches a Madrid, nunha época na que non había universidade do País Vasco.

E si quería estudar, tiña que marcharse. Alí eramos moitos vascos, uns douscentos, a maioría homes. As mulleres, unha décima ou algo así. Fun empuxado pola miña nai, estimulada polo ambiente familiar dos Intxausti á miña nai. Tiña que estudar, e aprendín moito en Madrid. Estudei Filoloxía, pero entre outras cousas, asistía a clases e programas de historia, literatura, economía... Tiña moita curiosidade. E outros o facían como eu. Os dous primeiros anos fíxenos en San Sebastián, o tres da especialidade e outro para facer o doutoramento, e vin ao País Vasco. No mesmo Madrid ofrecéronme o traballo de profesor universitario, pero eu quería aquí...

Catro anos en Madrid. E aquí, fixestes unha nova Euskal Herria?

Tentámolo. Fun o primeiro director do Liceo de Beasain. Aquel traballo collino porque era en eúscaro. Non me acordo de quen e como viñeron buscarme, pero cando estaba en Madrid, viña a San Sebastián o verán, e uninme ao movemento de aquí, con Karmele Esnal. Naquela época, as ikastolas estaban a empezar a abrirse e necesitaban profesores titulados. Fixéronme director. Como dar clases, como organizar a propia ikastola, contratar profesorado... E aí foi onde loitei, porque algúns dicían que para ser profesor non se necesitaba titulación.

Estaba en conflito ser profesores titulados?

Si. E houbo unha gran loita, sobre todo no terceiro ano, dicindo que eu contrataba aos profesores segundo o título. Pero a min tamén me colleron porque tiña o título. Naquela época en que se produciron moitos antisistema, era unha rebelión: “O título español para ensinar en eúscaro? Non, señor!”... Eu, con todo, sempre tentei traer profesores titulados, ata que me botaron.

Botáronche?

Si. Enviáronme a carta en castelán. “Por incompatibilidade co resto de profesores”, dicían. Conseguín contratar a uns titulados, pero alí había máis xente que non tiña título. Botáronme, e teño a espiña: a ikastola, onde o eúscaro ten moita forza, o Goierri... Sempre fun moi querido Goierri, sendo a miña nai de Segura e o meu pai de Legorreta! Estou a empezar a perder a memoria, pero “Por diferenzas co resto de profesores”, nunca se me esquecerá. Chorei moito, me entristecí moito. Pero coñecíanme na Universidade das Xesuítas [Universidade de Deusto en San Sebastián, EUTG nunha época], tamén dera algunhas clases en Beasain o último ano que estiven, e empecei inmediatamente na universidade.

Tras trece anos de actividade no campus de San Sebastián da Universidade de Deusto, traballou na facultade de Psicoloxía da recentemente estreada Universidade do País Vasco. O bilingüismo foi un dos principais temas de investigación. Hoxe en día referímonos ao plurilingüismo.

Podemos ser bilingües ou plurilingües, individuais, pero non sociais. En 1980 estiven en Quebec, na Universidade de Laval, con William MacKey, [a persoa de maior prestixio na sociolingüística internacional] e iso era o que el dicía. No caso de que o bilingüismo social sexa posible, cada lingua debe ter o seu propio ámbito territorial e ser a única lingua oficial nese ámbito territorial. Non hai máis. En Canadá, un ten os francófonos, outro os anglófonos. Así funcionaban e funcionan, coma se fosen estados confederados. MacKey estaba sorprendido, a pesar de estar tan esmagado, pola forza que tiña o eúscaro entre nós. Dicía que non vira nada semellante no mundo. E teña en conta que a nosa é unha situación moi complicada, dividida en tres territorios administrativos, en dous estados, que temos encima dúas linguas hexemónicas... O francés foi unha verdadeira lingua global antes da Primeira Guerra Mundial. MacKey dicía que nunca coñecemos un bilingüismo social equilibrado, unha lingua necesita un territorio propio. As persoas si podemos saber unha lingua, e dúas, e tres, e moito, pero un territorio concreto necesita unha lingua concreta. A sociedade funcionará cunha, non con dúas.

Ademais de MacKey, recibistes en casa a outro gran sociolingüista: José Fishman.

Si. Tivémola dous ou tres veces. Ambos son expertos mundiais, ambos os preocupados polo proceso do eúscaro. Sabendo o pouco que eramos, como estabamos divididos, como perdemos a guerra... e, con todo, que forza tiñamos para acendela, ou para resucitala, tanto a nosa lingua como o propio pobo.

Acender, non acender, sabemos eúscaro, moitos. Falamos euskera moito menos que os que sabemos.

Nunha época tivemos unha campaña en Donostia, “a primeira palabra en eúscaro”. Agora tamén deberiamos polo en marcha. Ir á tenda e en castelán. Por que? É posible que o comerciante que temos diante saiba falar en eúscaro. Hai uns anos fíxeno, fun á Parte Vella, entrei no bar e pedín en eúscaro. Si non contestaban en eúscaro, adeus!, ía a outro.

Un militante!

E cada vez hai menos euskaldunes nos bares da Parte Vella de Donostia. Outrora, iamos á Parte Vella e comiamos, bebiamos, falabamos, cantabamos... todo o faciamos. Agora, non. A primeira palabra témola que facer en eúscaro, en todos os sitios teñen que pór a alguén que saiba falar en eúscaro, polo menos un.

Referinme á militancia, á que lle outorgaron o premio Manuel Lekuona, porque dixeron que é o científico que puxo o eúscaro no centro da súa traxectoria académica e militante.

Fun vicedecano de Eúscaro na Facultade de Psicoloxía e tratei de pór vicedecanos de eúscaro noutras facultades do campus universitario para que se fixesen cargo do eúscaro. E conseguímolo. E tratamos de normalizar o idioma. Na década dos 80, por exemplo, elaboramos un dicionario técnico, enumeramos os termos que utilizabamos en castelán, pensamos en como dicirllo en eúscaro, e enviamos unha proposta a Euskaltzaindia para que nos aconsellase. Ao principio era moi difícil. A pesar de que o decano era euskaldun, non tiña moita sensibilidade cara ao eúscaro, tamén o era a súa “indefensión apresa”. Non se marchaba, pero tampouco se atrevía a resistir. Inventaba dificultades e dificultades. O traballo que agora se fai en eúscaro na universidade, a situación do eúscaro, non ten nada que ver co traballo de outrora. Por sorte.

Eusko Ikaskuntza puxo en valor o teu liderado. Entre outras cousas, porque es unha das primeiras mulleres que chegou a ser catedrática na universidade. Serviuche de axuda ser muller?

Tiven un estorbo! Na miña época todos eran homes, a maioría, na universidade. Todo era máis difícil para nós. Di vostede que son catedrático, e é certo, pero naquela época os homes tiñan prioridade, mesmo para ser nomeados catedráticos. Na nosa facultade fun o terceiro catedrático. Os dous primeiros foron homes. O terceiro tamén era un home. Eu fun a primeira catedrática feminina da Facultade de Psicoloxía. Tiven o apoio de ser catedrático, pero non da maioría dos homes. Con todo, tiña o currículo máis grande e mellor. Tamén vivín esa situación.

O Premio Manuel Lekuona vaiche a deleitar amargamente!

Teño marido e fillos e netos, e grazas a eles. De non ser por min, si non estivese ao meu lado axudándome, non soubese seguir adiante. Ou non faría a metade.