Nin Tunes, nin Exipto nin Siria levaron tantas horas nos informativos de 2011. No Prime time vimos dividirse o país que permaneceu pechado durante moitos anos pola metade: Unha multitude de rebeldes co aspecto de Mad Max gritaba “Deus é o máis grande”; alén da trincheira, un vilán dos cómics. Era unha diversión para a televisión.

As primeiros labazadas da realidade recibímolos inmediatamente despois da caída de Trípoli: as batidas dos negros, todos eles “mercenarios de Gaddafi”, ou dos seguidores de Gaddafi. Tampouco se poden esquecer os bombardeos da OTAN. A afirmación oficial daquela suposta revolución recolleuse na comparecencia que debía representar o fin da guerra: a primeira medida que o novo goberno analizaría era a que regulaba a poligamia. Na época de Gaddafi era legal, pero o seu marido necesitaba un permiso asinado pola súa esposa para poder casar por segunda vez. O xefe do Goberno de Transición, Mahmud Jibril, aclarou a medida: a partir dese momento non sería necesario o consentimento da súa esposa para poder levar a casa a un segundo ou a un terceiro. O novo gobernante da nova Libia arroxou a "perla" desde o balcón do castelo vermello de Trípoli, antes de mencionar a reconstrución do país ou a sociedade civil. Aos poucos días vimos, case en directo, o linchamento salvaxe de Gaddafi. E así acabou a guerra de Libia na televisión.

En 2012 celebráronse as primeiras eleccións xerais en Libia, cun resultado de 35,5 millóns. A diferenza de Exipto ou de Tunes, os islamitas non foron os donos; aínda quedaba un pouco de esperanza. Desgraciadamente, a antiga entelequia converteuse xa nunha cidade de Libia, e só de cando en vez chegaban imaxes tan confusas como desordenadas: O Consulado de EEUU en Bengasi arde en 2012, o Aeroporto de Trípoli arde en 2014, a capital do califato Libio ardendo en 2016… Todos eles, e do sur do Sahara. Un acio. Si conformádesvos con saber que Libia é a última parada de migrantes e refuxiados que chegan a Europa, podedes deixar a lectura aquí.

Do Estado nacional, á nación sen
estado celebráronse en 2014 as segundas eleccións do país, pero para entón o pobo xa estaba desesperado e só o 18% do censo votou. As Nacións Unidas recoñeceron o proceso cheo de irregularidades, pero a autoridade Libia dividiuse en dous partes: En Trípoli, ao oeste, formouse un goberno e no leste, na cidade de Tobruk, formouse outro. Turquía e Qatar apoiaron ao Trípoli; Emiratos Árabes Unidos, Exipto, Francia e Arabia Saudita situáronse á beira de Tobruk, así como ex seguidores de Gaddafi. A intervención de Nacións Unidas envenenó o ambiente.

O xornal inglés The Guardian filtrou algúns correos electrónicos no outono de 2015. Nunha delas, o mediador da ONU para Libia, Bernardino León, propuxo ao ministro de Exteriores dos Emiratos Árabes Unidos unha vía para “deslegitimar” ao Goberno de Trípoli. Noutro correo electrónico, León fíxolle chegar a súa preocupación: Debido ás armas que o Emirato estaba a enviar a Libia –o embargo de armas das Nacións Unidas aínda estaba en vigor–, León non atopou ningunha forma de xustificalo ante os seus compañeiros. En lugar de realizar o labor de intermediación que lle correspondía ao seu posto, León traballaba para un único goberno. Era evidente o rancor dos trípolos polo español. Cando se difundiron estes malvados propósitos, o diplomático dirixiuse a Dubai. Actualmente, é o xefe da Escola Diplomática da zona e ten un soldo de 50.000 euros ao mes, titulado The Guardian dixit.

O silencio cómplice da prensa internacional, por unha banda, e o atentado de París de 2015, por outro, ocultaron e eliminaron o caso “Leongate”. Aínda por riba, mantívose o plan posto en marcha polo español: En marzo de 2016 desembarcou o novo Executivo do primeiro ministro, Tripolin Fayez ao Serraj, o terceiro no Goberno de Libia. Chegaron polo mar e instaláronse nunha antiga base militar. Esta vez non se convocaron eleccións, pero, a pesar diso, as Nacións Unidas considerárono o “único goberno lexítimo” de Libia. Para poder sobrevivir en Trípoli, Serraj organizou unha poderosa milicia salafista chamada Rada, que estaba asalariada. Nunha das súas últimas accións, varios organizadores da Feira do Cómic de Trípoli foron detidos por “debilitar a relixión e transmitir fascinación polas tradicións estranxeiras”. Ademais de comprar as milicias de todos os grupos islamitas, as grandes mafias do tráfico humano refuxiáronse baixo o paraugas do novo Goberno. Destes últimos saíron os actuais gardacostas libios.

O de Tobruk é o principal inimigo do goberno auspiciado pola ONU. A organización que agrupa aos seguidores de Gaddafi, Francia, Arabia Saudita e os fols de Rusia, é tamén a casa do xeneral Jalifa Haftar. Tras axudar a Gaddafi a chegar ao Goberno, o militar trasladouse a Estados Unidos, onde permaneceu detido. Estivo vinte anos en Virginia e durante ese tempo foi recrutado pola cia. Tal e como prometeron os seus novos dirixentes, Haftar uniuse á sublevación de 2011, que foi derrotada por Obama. Ao volver á súa terra natal deuse o título de “Xefe Xeral do Exército Libio”. Haftar reuniuse varias veces co ministro de Exteriores de Rusia, Sergey Lavrov, e ten un amigo persoal, o presidente de Exipto e xeral Abdelfatah Ao-Sisi. Por iso díxose moitas veces que é posible ver a solución para Libia “á exipcia”, o golpe de estado.

Os que non sodes fans da serie Xogo de Tronos, deberedes ler os dous últimos parágrafos en dous ou tres ocasiones. Unha ficción exitosa é, probablemente, a forma máis sinxela de entender o proceso de desaparición do Estado Libio.

Un pobo, once tribos, tratando de evitar a
crise de identidade creada pola derrota do Estado, os libios refuxiáronse no tribalismo. Segundo o historiador libio Faraj Njem, en Libia hai 140 tribos e as redes de alianzas esténdense por todo o Magreb. É certo que en zonas urbanas como Trípoli a súa forza é menor, pero son moitas as familias desprazadas desde o exterior á capital. Basicamente, na túa casa pode ser unha variable de peso pequeno, pero xa sabes que o veciño non vive así. As claves sectarias entre xiítas e sunnitas en Iraq e Siria non axudan a entender a situación. Libia é moito máis complexa. Desde a creación do país, os italianos tiveron que buscar un equilibrio tribal que lles permita gobernar; así o fixeron os italianos (1911-1943), o rei Idris (1951-1969) e Gaddafi (1969-2011). O gran problema é que agora todos están armados.

En setembro de 2016, nun acto celebrado en Xenebra, o entón responsable da ONU para Libia, Martin Kobler, deu un dato significativo e preocupante: En Libia había uns 26 millóns de armas, máis de catro por cada habitante, e en Libia eran 2.300.

É difícil dicir si o fenómeno do tribalismo é compatible co sentimento nacional, pero non se pode negar que en Libia existe un gran aceno de identidade. Ademais, non se trata de narrativas monolíticas: Na Libia post Gaddafi, precisamente, elementos novos como o “islam”, a “revolución” ou a “nación árabe” pódense integrar facilmente nos idearios dos clans. Kemal Abdalla, un dos maiores expertos en Libia, afirma que as tribos son "axentes dos problemas e as solucións". Segundo o investigador, as interaccións dos clans baséanse en alianzas sólidas, proba diso é o mapa que fixo en 1955 o xeneral francés Pierre Rondot. O documento é tan concreto que recolle unha rede de alianzas que perdurou até a data. Neste mapa podíase intuír facilmente a ruptura entre Trípoli e Tobruk, que se creou en 2014.

O pesadelo diario en Libia,
ademais da inseguridade, é tamén un caso de asfixia económica. O dinar libio, que en 2011 estaba á vez do euro, agora pódense conseguir oito dinares por euro no mercado negro. Nos bancos non hai capital líquido e, para facer fronte ao corralito, cada goberno adoptou unha serie de medidas que aumentaron a inflación, como a impresión de diñeiro. En 2017, o novo Goberno de Trípoli utilizaba fondos procedentes de Reino Unido, mentres que Tobruk achegaba fondos procedentes de Rusia. Eran os mesmos billetes, e só cambiábase a firma do director do Banco Central Libio, que é diferente no leste e no oeste do país. Desta forma, os billetes do leste non se aceptaban no oeste e viceversa.

A caída da economía é, con todo, máis grave do que se esperaba. Desde a década de 1960, o petróleo é a única industria en Libia. Baixo o mando do rei Idris, o goberno converteuse no principal empleador, o que enraizou o rentismo no modelo económico do país. Gaddafi purgó aquela estrutura totalmente corrupta e introduciu á súa xente, pero mantendo o mesmo modelo de desenvolvemento á vez. Libia ten as maiores reservas de petróleo de África e unha poboación reducida que non chega ao seis millóns, que é precisamente o segredo do “milagre económico” Libio. Segundo datos oficiais (anteriores á guerra), o 85% do persoal asalariado de Libia pertence ao sector público. A pesar de que os últimos turistas desapareceron hai tempo, aínda son moitos os guías turísticos que cobran o soldo cada mes. En calquera caso, o sector ferroviario é, sen dúbida, o caso máis significativo do indigno rentismo. Os 800 traballadores do Órgano Nacional de Ferrocarrís Libios teñen de todo: sedes, uniformes, folletos corporativos... Só lles falta o tren.

As infraestruturas reais non están moito mellor. Os continuos enfrontamentos dificultaron seriamente a reconstrución dos mesmos. Por unha banda, e por outra, a fuxida de investidores estranxeiros, o país non pode vencer a crise e empezar a crecer economicamente. Nos últimos sete anos, once grupos apoderáronse de portos petroleiros e refinarías para obter os seus beneficios ou para cortar os doutros. E o mesmo ocorre coa subministración eléctrica imprescindible para a industria. A rede de transporte tamén comeza a desaparecer: as milicias bloquean permanentemente as estradas sen mantemento e o principal aeroporto de Libia, o de Trípoli, foi destruído en 2014. Hoxe utilízase no seu lugar un aeroporto militar da capital, ao que as faccións non pairan de atacarlle. A subministración máis básica, a da auga, non evitou a catástrofe. O Gran Río Artificial, construído para a explotación da auga nos acuíferos do subsolo, converteuse nun instrumento de presión de todos os grupos. A forma de oporse a un dos gobernos é moi sinxela: no deserto meridional pechan a billa e deixan a miúdo a costa sen auga. Nin auga.

Libios “outros”: amazigas e tubús

Somos mouros na néboa? No seu libro (Pamiela, 2010), Joseba Sarrionandia sinala que os estados do Magreb son “os berberófobos”, “Alxeria e Marrocos, que teñen grandes masas de amazig en particular”. En Libia referímonos a un número moito menor –en torno ao 10% da poboación–, pero os cárceres de Gaddafi estaban cheas de presos políticos amazig. Debido á “revolución cultural” de Gaddafi en 1973, prohibiu e destruíu todo exemplar que non coincidise co seu libro verde. A palabra Amazig significa literalmente “home libre”, pero para o máximo mandatario non eran máis que “fillos de Satanás”, ou “o mero instrumento do colonialismo para dividir Libia”. Deste xeito, a adhesión de Amazig á sublevación non sorprendeu a ninguén en 2011.

A pesar da oposición, as Amazigas decidiron en agosto de 2011 romper as súas relacións co Estado islámico de Iraq. En palabras da súa entón dirixente, Fathi Ben Khalifa, “esta é unha batalla entre os nacionalistas árabes e os islamitas, e ningún dos dous manifestou a súa intención de aceptarnos”. O Consello Superior de Amazig iniciou a súa andaina en setembro de 2011. A súa primeira demanda foi a reivindicación lingüística. Ao mesmo tempo, constituíronse os primeiros consellos populares, sendo Zuara (enclave costeiro amazig) o primeiro pobo de Libia que elixiu democraticamente o consistorio.

Tuarega é outro dos pobos que non é árabe. Aínda que aínda non se uniron, as súas relacións coas amazigas son cada vez máis estreitas. Á fin e ao cabo, teñen unha lingua común, e moitos deles afirman que só son tuaregs as “amazigas do deserto”. Os tubús son os veciños destes últimos no sur de Libia, e as fronteiras de Chad e Níxer tamén dividen o árido territorio tubuen (a zona máis árida de África). Este pobo subsahariano sufriu unha violenta represión durante as catro décadas que Gaddafi pasou no poder: quitou as mellores terras (oasis) e deu aos antigos gobernantes aos colonos árabes; deixoulles sen escola e sen hospitais e, en varias ocasións, Gaddafi bombardeou dos aires os seus pobos humildes. O Consello Supremo de Tubu é a súa principal organización na actualidade e acordaron unha axenda común coas Amazigas.