As adiccións e as necesidades de coidados non comezan nin terminan nun momento concreto da vida. Todas as persoas recibimos coidados dunha ou outra natureza desde o nacemento, e mentres vivimos (case) todos dámosnolos/dámonolos a quen nos rodean. O que cambia son os tipos de necesidades e dependencias que temos en cada momento, a súa intensidade e os coidados que podemos dar. Ao envellecer, aumentan as vulnerabilidades e as adiccións. Diminúen as capacidades físicas e psicognitivas. Necesitamos máis axuda, podemos ofrecer menos axuda.

Foto dun problema Segundo os datos
ofrecidos polo Observatorio Gaindegia, a taxa de envellecemento da poboación vasca é alta. O 21,4% da poboación ten máis de 65 anos, por encima da media da Unión Europea (19,4%). A tendencia ao crecemento vén dunha longa duración e prevese que se manteña durante moito tempo. Si téñense en conta as previsións realizadas por Eustat para a CAV, a principios de 2018 o número de persoas maiores de 65 anos na CAV era de 480.653, un 22,1% da poboación total. Así, en 2031 prevese que sexa de 616.010, o que supón un 28,2%. Máis persoas maiores e que viven máis tempo. A esperanza de vida da poboación vasca sitúase en 83,5 anos e nos últimos trinta anos incrementouse en 10 anos. Vivimos máis tempo nun bo estado de saúde, pero tamén nun mal estado.

Non se pode deixar de mencionar as demencias. Entre o 8 e o 10% das persoas maiores de 65 anos ten algún tipo de demencia. A partir dos 80 anos, a proporción é do 25%. En comparación cos datos achegados anteriormente, máis de 65.000 persoas estarían enfermas de diferentes demencias. O “problema do envellecemento” fálase cada vez máis en ámbitos políticos, empresariais ou universitarios. Fálase de emerxencia sanitaria, económica e social.

É un problema ou o facemos?
“O coidado das persoas maiores sofre unha dobre desvalorización social e cultural”, di a escritora Silvia Federici. O traballo asalariado produtivo, nun modelo social que é un dos eixos principais da personalidade, está a desprezar os coidados e asocia o envellecemento á perda, á carga económica ou ao estorbo. Iso é o que constrúe o discurso do “problema do envellecemento”.

A escritora Simone de Beauvoir propúxonos hai tempo outro escenario: “Cando se entendeu que é ser vello, non basta con conformarse cunha ‘política de vellez’ máis xenerosa, co aumento da pensión, con aloxamentos saudables, con lecer organizado... Todo o sistema está en xogo e a reivindicación ten que ser radical: cambiar a vida”.

Pero mentres non cambiemos de vida, é un problema. A economía feminista di que as sociedades utilizan catro medios principais para satisfacer as necesidades de coidados: Estado ou espazo público, familia biolóxica, mercado e redes comunitarias. En que proporción préstase o coidado das persoas maiores en cada ámbito? Que fluxos están a darse entre uns e outros? A principal responsabilidade dos coidados impúxose historicamente ás mulleres no marco familiar e doméstico. Con todo, o modelo de familia cambiou moitísimo nunha xeración e en moitas dimensións. O número de fillos diminuíu. Transformáronse os modelos de convivencia. A distancia entre os lugares de residencia dos membros da familia aumentou considerablemente. O coidado naturalizado que os fillos e, sobre todo, as súas fillas debíanlles “por si” aos seus pais na vellez, está en dúbida. Tanto os pais como os fillos o cuestionan, así como os feminismos, denunciando a ética reaccionaria do coidado. E, con todo, a familia biolóxica segue sendo o mango principal no coidado.

En poucas décadas, o espazo público foi a segunda opción. Con todo, as políticas neoliberais van diminuíndo os servizos públicos e o territorio abandonado conquista mercados. En función da capacidade de pago da peaxe, buscaranse solucións máis habitables ou precarias no mercado ou na familia. O marco comunitario segue sendo minoritario, como antes.

Clase, raza, xénero Segundo
a nosa posición de poder na xerarquía social, temos máis ou menos recursos e posibilidades para recibir e dar coidados axeitados. A posición de poder está determinada por diferentes variables, non se pode abordar a todos nestas liñas, pero nos gustaría destacar tres: clase, raza e xénero.

Ana Delfa Piedraita Vila e Rakel Perea Valencia traballan profesionalmente no coidado das persoas maiores. Delfa chegou a Europa en 2004, como exiliada política. Desde 2012 vive en Álava, traballando con persoas maiores, case sempre en casas particulares. Perea traballa desde o ano 2000 con persoas maiores con demencias e outras adiccións psicognitivas. Exerce de director no centro de día Bizia, que atende a 35 pacientes. É un centro público de xestión privada da Deputación.

Delfa vive “con moita tristeza” a situación das persoas maiores no noso país. “En Colombia a persoa maior sempre está acompañada. É unha fonte de saberes, temos un gran respecto e hai a súa necesidade en casa, como está a dos pais”. Os fins de semana traballa cunha muller en plena dependencia, e durante a semana traballa en casa dunha parella. “A muller sofre unha profunda depresión; teñen entre 88 e 83 anos e fisicamente están en declive”. Ten unha xornada semanal de 60-65 horas, sempre en horario fraccionado. “No ano 2012 non había brancos de alí nos seus quefaceres, non era un traballo para eles. «Lavarse os cus? Non, non’. Pero agora, por falta de emprego, hai algúns, xente con poucos recursos, iso si”. Todos os que coidou son brancos.

É un sector minusvalorado e precarizado, racializado e feminizado. “Cando eu empecei, a hora pagábase ao redor dos 10 euros, agora menos. Sen seguridade social, sen pagas, sen vacacións. Pero esixe moito: saber cociñar, lavar, ter experiencia e formación no coidado dos maiores. 8 horas ao día por 700 euros”. Hai condicións peores. Ten un amigo nunha casa de traballadoras internas. “Non lle dan dúas horas ao día para descansar. Salgue os sábados ao dez da noite e volve o domingo ao dez da mañá. Iso por 700 euros, con dúas persoas maiores ao seu cargo”.

Ana Delfa forma parte das cadeas globais de coidados. No momento no que leva anos coidando a persoas maiores, e chega a necesidade de ser coidada, moitos deles volven á súa terra natal. “Eu levo 14 anos fóra de casa, agora teño 47 anos. Non teño aforros, non teño casa, non teño nada. Se caio enfermo, quen me coidaría? Terei que volver a Colombia. E con que vou? Quen me manterá?”. Como todos, non só no futuro, tamén ten a necesidade de ser coidada. Pero “iso non nolo expomos a nós mesmos. Debería haber autocuidado, pero para iso tamén fai falta tempo, e nós non o temos”.

No centro de día Bizia, dirixido por Rakel Perea, todos os traballadores son mulleres, pero non hai migrantes. Nin sequera entre os usuarios. A pesar da precarización xeneralizada, as condicións laborais son máis dignas. Destaca a dependencia que supoñen as enfermidades psicognitivas e a extrema esixencia de coidados: “Necesita unha atención 24 horas a curto prazo e diagnosticar. O avance da enfermidade é constante, polo que é moi difícil garantir o coidado necesario no fogar. As familias fano nas súas casas, en condicións extremas”. É emocionalmente moi duro, tanto para o paciente como para a contorna, e o proceso prolóngase durante anos.

Os centros de día e as residencias públicas están repletos de xente e a lista de espera é longa. Aínda que depende dos ingresos e dos bens, por centro de día pagan unha media de 503 euros ao mes, e por residencias de 1.116-1.400 euros. A maioría recorre ás residencias privadas. Sempre que poidan. “A Deputación concede subvencións por un importe máximo de 1.000 euros, pero nas residencias privadas págase máis de 2.500-3.000 euros ao mes”.

Ve a evolución da sociedade desde o seu posto de traballo. Os modelos familiares “son cada vez máis pequenos, por tanto menos coidadores e maiores”. A rede é máis pequena e precaria. Como consecuencia diso, o ancián que no seu día estivo moitos anos no centro de día rediríxese agora á residencia. “Unha filla única, como a que coida a un pai que vive só en casa. Se a dependencia sobe e o centro só recibe 8 horas, como facelo para o resto das horas?”.

As formas de entender os coidados tamén cambian. “A xeración de fillas de entre 60 e 70 anos está a coidar aos seus maiores. É unha mensaxe que recibiron dos pais e nais, como me levaredes á residencia? Coidarédesme ata que morra en casa’, e iso emocionalmente, sobre todo para as fillas, é unha carga incrible”. Pero Perea percibe o cambio. Esta xeración “quérenos quitar a carga aos que agora temos entre 40 e 45 anos: ‘A miña nai díxome que se me poño mal me leve á residencia’. O coidado ten unha cara escura e torta. Falta de recoñecemento ou imposición de coidados en nome do amor. Non é moi optimista sobre o futuro. “O que creceu é o mercado. Foi a familia a que se encargou de vixiar durante moito tempo, o público foi desenvolvéndose despois, pero desde hai anos está bloqueado. Eu non coñecía os centros privados do día, e agora hai algúns en Vitoria”.

Sempre hai
persoas e grupos que desenvolven ideas e prácticas fóra das canles e as fronteiras estritas. Kontxesi San Juan Elizalde ten 60 anos e vive en Pamplona. É membro da cooperativa Etxekide, que quere construír casas colaborativas para persoas maiores. Trátase de 35 persoas de entre 53 e 71 anos (25 mulleres e 10 homes), todas elas de orixe pamplonés ou de localidades próximas. “Queremos un equipo mediano. Se fósemos moitos, dariamos unha residencia, coñeceriámonos/coñeceriámosnos menos. Se o grupo é demasiado pequeno, teriamos demasiada dependencia”.

En 2016 empezaron a dar forma á idea dous amigos, e ao ano seguinte uníronselles catro persoas. “Antes de abrir as portas a máis xente, acordamos as bases do noso proxecto: ser ecolóxico, estar na cidade, ter un carácter social, ter un vínculo cos movementos cidadáns do barrio...”. A fraxilidade é a principal debilidade destes proxectos. “Xéranse moitos, pero só danse un dez por cento”.

San Juan insiste en manter a independencia ao envellecer. Pero non “de soidade”. Para ser parte de Etxaide, “tes que ter predisposición a que os demais sexan importantes na túa vida. Queremos crear unha rede de arañas que nos axude e que nos axude con facilidade”.

Autogestión comunitaria, servizos públicos, participación institucional. Defende a necesidade e a complementariedad de todos. “Si a un de nós, por exemplo, aféctalle o Alzheimer, os servizos públicos deben estar aí, pero máis aló tamén estará protexido”.

Marianne Brull é unha muller de 83 anos que, máis aló da súa familia biolóxica, desenvolveu unha vida extraordinaria que deu resposta ás adiccións á vellez. Suízo de nacemento, viviu 30 anos en París. Últimos 30 anos no barrio de Poble Sec de Barcelona. “Vivo só, feliz. En canto ao coidado, non teño nin marido nin fillos”. Ten familiares biolóxicos en Suíza, pero ten familia no barrio. “Atopeime cun grupo de persoas, que son a miña familia, ao que chamamos ‘familia’. Somos 8-10, coñecinos fai uns dez anos, cando tiñan 20-23 anos. Entón eran alumnos, agora están a traballar”.

“Coñecinos porque son como son”. Viu un posto na rúa con algunhas revistas, achegouse, preguntou que facían... e ese mesmo día visitou o local que os mozos utilizaban como centro cultural e como vivenda.

Pode estar algún tempo sen ver a ninguén da familia, ás veces veos todos os días. Brull sufriu dúas caídas nos últimos anos. “Eu non dixen moito, pero o souberon. Quen vai hoxe a ver a Marianne? Necesitas comida?...’, alguén que viña a casa todos os días. Son autónomo, empéñome niso, pero cando o necesito están aí, e é marabilloso”. Preguntado polo que el dá, “eu creo que recibo moito e dou pouco, aínda que eles digan que non. É verdade que eu son un referente para eles pola miña forma de pensar e polas miñas vivencias, pídenme opinión, e a miña casa é tamén un punto de encontro para a familia, agradéceno”.

Considera que o modelo tamén é interesante para outros. Pero ve dificultades. Por unha banda, a tendencia ao peche en familia biolóxica dificulta a creación doutro tipo de redes. Doutra banda, é crítico coas persoas maiores: a miúdo senten medo das persoas novas, desconfiando, precisamente cando o contrario, o mellor é achegarse.

“O vello non é o que foi, senón o que foi durante moito tempo”, dicía a canción de Jon Sarasua, musicada por Oskorri. Marianne Brull dinos algo parecido. “Eu reivindico a palabra vello. Somos vellos. Non trapos vellos, senón vellos”. A familia biolóxica ha aumentado en estériles, os mercados e a mercantilización, os servizos públicos no retiro... Podemos seguir profundando no coidado inxusto da cara de mulleres, expropiadas e racializadas, ou na construción de alternativas dignas e amables. Hai asas para o punto de partida.