“Adoitaban preguntarme por que deixara de escribir. Poucos podían entender que eu non podía perdoar á literatura que non se curase da realidade”, escribiu. En que medida este libro curouche?

Isto tampouco me curou da realidade, pero despois de tantos anos tomei un novo estado de ánimo con respecto á vida. Cando empezas a traballar unha nova etapa da vida pensas que iso darache algo máis ou que che cambiará. A literatura axuda a entrar na realidade, pero pensar que facer literatura convérteche en alguén máis non é real. Son conxecturas de mocidade construídas sobre a túa vida. Despois te dás conta de que non é así. Despois de facer unha dilixencia, por mor das condicións da vida, dásche conta de que non vai haber unha revolución no teu interior, e de que tes que empezar a túa vida doutra maneira.

Queres dicir que, ademais de literatura, cada un ten que traballar o seu espírito crítico? Na vida persoal e na militancia política?

En certo xeito. A política, o sindicalismo e o militantismo son aspectos importantes da miña vida. No libro aparece tamén ese sentimento, o de ter que seguir adiante, ir buscar algo. As persoas esforzámonos niso, pero nunca é suficiente. A pesar da procura constante, o sentimento de non ser suficiente está connosco. Porque nunca somos como pensamos ou pensamos, nin cando escribimos.

“Son eu esta que estou a escribir?”, pregunta, é evidente no seu libro.

A dicotomía de sempre, non é certo? A dualidade entre a persoa e o personaxe. En todos os libros hai iso, non só na contorna no que o describes, senón que inventas un personaxe e non podes deixar de estar presente. Os teus sentimentos, pensamentos, porque che metiches na pel ou no interior dese personaxe. De todos os xeitos , Erreka haizea non é novela, non é ficción, é outra cousa. A persoa aparece máis que o personaxe. Normalmente cando fas literatura non escribes o teu día a día.

Non é fácil clasificar o libro como xénero literario. Como o definiría vostede?

É un xénero como eu, confuso. Cústame un pouco manter a atención nunha soa cousa, porque as ideas me veñen de diferentes partes, o libro é o reflexo da miña personalidade. Son pensamentos, en todo caso temas relacionados. Sen tratar estes temas en varias páxinas, trátase de pezas unidas por diferentes partes. Así é a miña personalidade.

No punto de partida menciona as luces e sombras do ensaio Ciencia alegre de Friedrich Nietzsche. Esta cita é, en certo xeito, a que dá forma ao libro.

Volvín ler este libro durante o proceso de escritura: “Que ben a cita para levala ao libro, para dar a coñecer o que é o libro”, pensei. Este libro é unha colección de citas, son pezas ou apuntamentos desde o principio até o final. Foi unha casualidade, pero a literatura ou un libro teñen moito diso.

Dedicada a “Marian de la Fuente, nosa Marijaia”. Iso non é casualidade.

É o destino. Morreu en Marian cando estaba a piques de sacar o libro. Para min e a súa contorna foi unha persoa moi importante. Un deses que traballaron moito toda a vida. Son moitos, pero como os seus nomes non aparecen en ningures, como no caso de María, pois, vanse sen pena nin gloria. Iso ten que darnos que pensar. Moitas veces son mulleres. Logo temos que facer arqueoloxía feminista. Por exemplo, hoxe en día está a pasar coas mulleres que ensinan. Estamos a recuperar a persoas que foron importantes para os pobos ou para Euskal Herria. “Marian é un deses nomes que se vai a perder”, pregúntome. Foi moi importante no mundo vasco, fixo un gran traballo de formiga. Fredi e Xabi Paia lembraron a Kanpomartxo en versos. Grazas tamén a eles.

O libro está escrito por unha muller. En contraposición ao home, quero dicir.

Son muller e fixen unha elección consciente, reflexionar sobre a condición de muller. Chamar a atención sobre este tema e sacar a punta. Non ocultar nada, non facer nada neutro, facer algo desigual, por dicilo así. Bo, eu fíxeno na medida e na forma que poida.

Escribiu en silencio: do que hai que dicir e do que non hai que dicir...

O tema do silencio interésame especialmente. Ademais, abordeino desde diferentes ámbitos: a necesidade de calar como muller, de deixar falar ao home, non molestarlle. Escribín que ten que haber unha certa modestia. Por outra banda, o silencio da familia. Un duro silencio de varias décadas tras a guerra civil. Como nos influíron todos eles! Porque nos deixaron sen historia, é a historia dos perdedores. Despois das guerras algúns saben algo da súa familia, pero os perdedores non sabemos nada. Sabes que tes historia, claro, porque estás vivo, tes pai e avoa, os teus pais, pero levas unha especie de pantasma, unha especie de silencio. Vivímolo entre as irmás. Sempre construímos un carácter mirando cara adiante, sen mirar cara atrás. Que rastros deixa! Estou relacionado con esa necesidade de mirar cara adiante, de buscar algo, de buscar unha necesidade.

Somos capaces de lembrar o noso pasado?

Hai dificultades psicolóxicas e sociolóxicas. Os peores son os silencios forzados, o non permitir que o teu ao redor fale, o silenciar. Non se pode contar, pero o que se estableceu desde fóra. Aínda que hai silencios internos, igual gustaríache, pero de momento non podes dicir nada. Pero a eles pódeselles dar unha solución. Cando o silencio é prohibido ou forzado é máis difícil lembrar o pasado.

Nunha pasaxe da peza coa nai, contaches a historia do teu descubridor. Con humor. Cousas serias, pero che puxeches de bo humor. Ese reflexo da túa personalidade.

Esta peza ten o seu punto irónico ou ridículo, pero tamén ten unha lectura máis profunda. Cando tiven o primeiro mes, a miña nai díxome que “é importante que unha muller lave as súas bragas ben e coa man”. Esa foi a nosa educación. Hai ou houbo algún misticismo ao redor deste tema que non debería. É unha peza que indica cal foi o noso papel.

Fuches á escola de monxas. Tiveron unha monxa que vos falou de masturbación.

Mire, era unha boa persoa, unha soa. No sistema sempre hai unha excepción para confirmar a regra.

Aí está o personaxe de Andoni. Ex parella. Quen é Andoni? Ou o adiviñaches?

Todos os que me rodean saben quen é. Por suposto, non o puxen todo, hei estandarizado a súa cara. Pero si tes que mover algo do noso interior, debes facelo.

Que che dixo?

Pedinlle que non se dese por vencido. Non sei si leuno. Non quero falar diso. Xa lle dixen que non teño vergoña, pero falar diso dáme vergoña.

“Os que fostes o meu cancro déstesme unha dor de vida”, di.

Algunhas pasaxes son excesivamente temibles ou desconcertantes. Os demais poden dar que pensar. É posible que sexan pezas para mirar a vida desde outro punto de vista, que sirvan para achegarnos a diferentes temas. Procurei, polo menos, reflexionar ou aproximarme a estes temas. Escribín sobre a morte ou o suicidio, temas recorrentes, pero eu escribín o libro en momentos moi difíciles.

As feridas non se curan sen experimentar a xeografía da dor. Sacou unha espiña?

Se fas un esforzo, sacas espiñas. Hai varios apartados filosóficos, pero tamén tentei achegarme á sociología. Interésame moito o comportamento da xente de ao redor. Estas aparecen a miúdo, sobre todo o comportamento das persoas do grupo e as relacións de poder. Como ves as relacións de poder, como as sofres.Se fas exercicio sobre elas, sacas conclusións. Ao escribir achégasche a certas conclusións, escribir tamén é facer ese exercicio.

Sentiu algunha vez o poder da súa contorna no sindicalismo?

Non o creas. Por suposto, tamén hai estratificaciones. Pero sobre todo no libro estou a referirme á miña vida cotiá, á miña familia, á época da escola pasada, á dos “amigos”, entre comiñas. Son moitas veces máis violentas que as do traballo. De todos os xeitos, a persoa foi a base das reflexións, non o home nin a muller en concreto.

Tamén escribiu sobre a identidade vasca. Si es de Barakaldo! Que é externo ser de aquí?

Hai moitas identidades vascas. Co paso dos anos as identidades fóronse adaptando. Nós si que somos fillos dunha gran onda de inmigrantes, ocupamos un pobo que foi noso. No noso caso, Barakaldo. Cando eu era neno viviamos 150.000 persoas e case ninguén era de alí. Sentes que na túa identidade hai algo raro, es de aquí, pero ninguén é de aquí, todo o mundo é doutro sitio. Ou quere ser dun lugar, ter raíces… Nas rúas onde nacemos e viviamos tiñamos algún coñecido. E que? É a zona que nos fixo. A contorna que viviramos era un pobo novo, que non pertencía a ninguén. Esa foi a maneira de converterme en vasco. Claro que ser vasco é outra cousa.

Como recolliches a conciencia do vasco?

Pois, aínda que amente, dunha maneira bastante natural. Si es da familia da esquerda e de aquí, iso é o que ten que darche a forma de ser. Por suposto, aí hai dous niveis: primeiro converterme en vasco e logo ser vasco. É diferente. Hai moitas maneiras de ser vasco, pero a única maneira de ser vasco. É dicir, vivir en eúscaro. Porque iso ábreche un mundo, outro mundo que hai en Euskal Herria. Sen eúscaro nunca podes chegar ao mundo do vasco. Só a través da linguaxe podes recibir unha cultura, se non quedas no folclore. En Barakaldo non podía ser doutra maneira.

Tendo en conta as citas do libro e as referencias doutros pensadores, que opinión ten do plaxio?

É un plaxio se pulsa “Ctrl + C” no teclado do computador, isto é un plaxio bruto, unha copia. Se se alimenta do libro que está a ler, toma unha idea e crea outra, iso non é plagiar. Se non, onde che basearás? Para empezar, o que recibes nas túas vivencias, créalo e o reinventas. A literatura e calquera creación de traballo é iso, non só crear, senón recrear. Un compañeiro do sindicato dime a miúdo: “O plaxio é unha arte completa”. El adoita facer carteis do sindicato. É dicir, de onde sacar ideas? Colles as ideas dos demais e creas algo máis, sen copiar.

Podemos dicir que volveu á literatura?

Si. Ao comezo da entrevista, falamos de salvarnos da realidade. Quizá sexa necesario aprender a mirar a realidade desde outro prisma. Quizá sexa cuestión de reinventarse. Non creo que ninguén máis poida esixirse a si mesmo. Eu invéntome de novo.