“Os que hoxe estamos aquí coñecemos sobradamente a condición humana de Periko Berrioategortua. Foi un revolucionario exemplar a favor do pobo traballador vasco, e por iso sufriu as incomprensións, as detencións, o cárcere e a guerra sucia. Sempre foi abertzale, vascófilo, independentista, socialista e solidario”.

Estas palabras foron ofrecidas polo seu compañeiro e compañeiro de combate Juan Mari Arregi no acto de despedida civil celebrado en Amorebieta-Etxano o pasado 8 de setembro. Ao acto acudiron, ademais de familiares, os presos encarcerados Xabier Amuriza e Miren Amuriza, alias de Periko; o seu amigo Juan Mari Areitio e o ex sacerdote Juan Mari Zulaika; así como representantes da esquerda abertzale e da asociación de presos e represaliados do franquismo Goldat. Un dos familiares cantou coa guitarra Txoria TXORI de Joxean Artze e Mikel Laboa, e no documental sobre a prisión sacerdotal de Zamora que está por estrear tamén leron fragmentos da última entrevista do abade zornotzarra.

O fillo do caserío, desde o momento en que se puxo a sotana, viuse obrigado a cambiar a Igrexa por dentro e a romper as cadeas da ditadura. Comezou o seu labor na Abadía de Amorebieta-Etxano en 1960, cando 339 sacerdotes vascos publicaron a súa coñecida carta. Primeira multa, primeiro aviso. Berrioategortua decidiu pisar o mesmo solo que a xente sinxela, xa sexa á beira dos folguistas das Bandas, xa sexa creando cooperativas de consumo –A Zornozana foi unha das raíces de Eroski– ou traballando como escravo. O sacerdote renunciou á pensión do Estado e, como outros, viuse obrigado a iso, ante a sorpresa dos fregueses.

O ano 1968 foi especial. A morte de Txabi Etxebarrieta en Benta Berri (Tolosa) causou un calafrío e puxo en evidencia que o réxime non respondería con candor. O gobernador civil prohibiu os funerais polo militante de ETA e enviou aos pobos aos axentes da Garda Civil. Berrioategortua non se arredró e a igrexa de Amorebieta permaneceu aberta. Estivo un mes e medio no cárcere sacerdotal de Zamora; os seus ósos coñeceron entón o que é o humilde das paredes da prisión. Non sería a última vez. Deixou o seu testemuño no cárcere sacerdotal de Zamora (Txalaparta, 2011): un pequeno patio que durante o verán queimaba o sol e facía un frío terrible durante o longo inverno mostroulles “a crueldade climática que escondía o cárcere de Madrid e do Vaticano”.

Segundo Periko Berrioategortua, cando estaban en prisión, sentían máis debilidade que forza, pero esa debilidade “lograba reunirse”. En novembro do 68, o peche do seminario de Derio supuxo un empoderamiento colectivo entre os eclesiásticos vascos, entre os que se atopaba tamén el. Hai medio século que 80 sacerdotes reivindicaron unha Igrexa pobre, libre, dinámica e indíxena a través dunha acción directa. A ameaza de José María Cirarda tamén foi do todo correcta: “Con todo o peso da miña autoridade dígolles que sería moi grave sementar o pecado da discordia”, dixo en canto o bispo franquista fíxose administrador da sede apostólica de Bilbao. A escusa da Concordia para facer oídos xordos á represión franquista e ás torturas.

Berrioategortua sufriu unha persecución na súa propia pel: quitáronlle o motor, queimáronlle o coche, arrestáronlle a miúdo e déronlle leña. “O capitán Hidalgo fixo o que quería comigo, en parte”, recoñeceu Mel A. Antes de morrer ao xornalista Elustondo (Berria, 02-09-2018). Porque Manuel Hidalgo Salas, o xefe dos gardas civís de Gernika, estivo sempre no cárcere: “En Bizkaia non hai ninguén que non coñeza ao abate Berrio”, dixo unha vez a un dos detidos.

En 1975, en pleno estado de excepción, empezouse a distribuír o boletín clandestino Noticias do País Vasco durante o estado de excepción grazas ao apoio de moitos militantes e cidadáns comprometidos. Hidalgo cría que o centro editorial da revista atopábase no Duranguesado, aínda que se atopaba en Madrid, e tiña no seu punto de mira casa Casa Garaxe no barrio Astepe de Amorebieta. Alí vivían a súa parella Periko e Txaro Aranbarri, que xa abandonara a Igrexa, falecida hai un ano. Esta casa de Astepe, ademais de ser fonte de información, foi un centro de axuda para os presos sacerdotais de Zamora, onde a achega de Aranbarri foi fundamental.

Tras a morte de Franco, Berrioategortua mergullouse no mundo da prensa, participando e traballando na creación do diario egin. Nos últimos anos da súa vida centrouse na solidariedade e o compromiso, na defensa dos dereitos dos presos políticos, na loita contra a central térmica de Boroa e na colaboración con numerosos axentes do pobo, sempre cun sorriso na boca.

“Durante a última semana no hospital –explicou Juan Mari Arregi no acto de despedida– ensináballe o teléfono móbil para dicirlle que estaba a recibir moitas chamadas e mensaxes de xente preocupada pola súa situación. E Perico sempre sorría con agarimo e gratitude”.