Con todo, os datos que podemos atopar aquí e alá iluminan devanditas tebras e mostran a realidade bruta: A Organización Mundial da Saúde (OMS) subliña que entre as persoas maiores que sofren os principais problemas de saúde mental, a maioría son mulleres, e que, segundo datos da Enquisa Nacional de Saúde (SNS), unha de cada catro mulleres padecen problemas de saúde mental. Doutra banda, a Enquisa Vasca de Saúde de EUSTAT de 2013 reflicte que entre 2002 e 2013 os problemas relacionados coa saúde mental, medidos en función da prevalencia dos síntomas de ansiedade e depresión, aumentaron na CAPV un 23% e un 16%, respectivamente, en relación aos homes. Nas gráficas que representan a situación da saúde mental en función da idade, a clase social e o nivel de estudos, tamén predominan as mulleres.

Estes datos permiten entender que o xénero inflúe decisivamente na saúde mental. A OMS di que a presión exercida polos diferentes roles, a exclusión, a violencia machista, o abuso sexual e a combinación de factores relacionados coa pobreza inciden negativamente no benestar mental das mulleres. Neste sentido, cada vez son máis os que consideran imprescindible a perspectiva de xénero para achegarse ao ámbito da saúde mental.

O Centro de Saúde Entre Nós de Madrid está especializado na atención a problemas psicolóxicos relacionados co xénero. O equipo de expertos que traballa no centro considera que as enfermidades relacionadas co xénero son unha crise de xénero e non unha enfermidade. Entre as causas destes malestares, xunto ás diversas formas de violencia que a sociedade exerce contra as mulleres, faise referencia ao sincretismo de xénero, que fai referencia á dobre concepción do xénero feminino que se dá na actualidade: “Temos unha concepción tradicional e moderna do xénero, a primeira invalida a autonomía e a segunda buscámola. Para a maioría das mulleres, esta contradición e as dificultades para resolver o conflito que leva son as causas do malestar”, explicaron. Na mesma liña, Roser Capdevilla e Carmen Sáez falaron no folleto Saúde Mental das Mulleres: “As mulleres sentimos que estamos a cambiar, pero os valores e as estruturas sociais non nos axudan nese cambio”.

Capdevilla e Sáez sinalan que a agresividade adoita estar na base de malestares cunha prevalencia feminina moi superior. O certo é que as mulleres, aínda que socializadas no papel feminino, adoitan ter dificultades para expresar agresividade. Por iso é polo que, na maioría das ocasións, substitúan o sentimento inicial por unha tristeza que xulgan máis aceptable. O malestar, nese momento, comeza a expulsalo con síntomas físicos.

O corpo como signo de malestar

A
dor de cabeza, peito, costas, articulación ou músculo, a perda de desexo e apetito, os problemas dixestivos, o mareo, o cansazo, o exceso de soño ou o insomnio, entre outros, poden ser causa da substitución da agresividade pola tristeza. O cadro sintomatológico da depresión. De feito, aínda que a xestión da agresividade mal orientada pode ocasionar outros problemas, a chamada depresión é a que prevalece entre todos os malestares. Segundo os datos facilitados pola OMS, a discapacidade é a principal causa a nivel mundial e tanto o xénero como a exposición á violencia son factores de risco para padecela. Os datos non necesitan unha explicación: o 80% dos casos de depresión a nivel mundial son exóxenos (provocados por axentes externos) e o 70% das depresións desta tipoloxía danse en mulleres.

A importancia dos factores socioculturais no desenvolvemento da depresión fai que María Zapata Hidalgo utilice unha perspectiva antropolóxica e feminista para investigar os procesos de depresión a benestar. Aínda que ten estudos de psicoloxía de feito, parécelle que a perspectiva psicolóxica e médico-psiquiátrica “na maioría dos casos, individualiza o malestar” e “reduce a importancia do colectivo e a cultura”. É máis, considera que o feito de que estes malestares sexan considerados como depresións é “unha despolitización do malestar causado pola sociedade”. “O conflito social evítase a través da patoloxía”, di.

Zapata tampouco considera a depresión unha enfermidade, senón que a entende como un momento de crise da vida. Unha crise que se produce cando a imposibilidade de xestionar varios acontecementos acumulados, ou a falta de ferramentas de xestión, provoca que o individuo “se caia”. Considérase que o sufrimento persoal que provoca a depresión ten unha estreita relación coa posición de desvantaxe do individuo no sistema social e cultural que lle rodea en gran medida. Neste sentido, utiliza o termo ‘malestar social encarnado’ á hora de investigar. Isto pon o corpo (entendido como algo que está en interconexión coas emocións) no centro da observación e permite a observación do tema desde a etnografía corporal, unha visión que considera imprescindible, sendo a maioría dos síntomas que xera a depresión, corporais. Recoñece que tivo desde o principio a hipótese de que o camiño da depresión ao benestar debe pasar polo corpo.

Dos datos observados conclúe que o xénero, a idade e os ingresos son os principais factores de vulnerabilidade ante a depresión. Vivir condicionado pola pobreza, ser maior na sociedade que honra a mocidade ou sufrir diversas violencias por ser muller pode conducir á depresión. Nin que dicir cando o factor de xénero crúzase con outro factor de vulnerabilidade. Coa idade vese claramente: “En canto ás depresións diagnósticas, a brecha de xénero é moito maior a partir dos 65 anos. Por que? Porque a adicción está en relación co xénero. É duro ser home e vello, pero é moito máis duro ser muller e vello”, explicou.

A pesar de tratarse dunha enfermidade de alta cronicidad, Zapata considera que o individuo que desenvolve a depresión ten capacidade de transformación, de darlle a volta á enfermidade. A través desta competencia, seguiu de cerca os procesos de recuperación emprendidos por varios individuos no proceso de investigación desenvolvido até o momento, e segundo o visto, hai tantos procesos de recuperación como depresións. Cre que non hai dous casos de depresión iguais, do mesmo xeito que o benestar e a recuperación non é o mesmo para todos. “É necesario ter en conta isto para evitar a obrigatoriedade de canalizar toda recuperación dunha soa vía”, explicou. Con todo, nesta ocasión na que nos referimos ao peso que ten o xénero no malestar, chama a atención que na recuperación un ou outro vexan a clave ao materializar un modelo de xénero máis flexible.

Como se mencionou anteriormente, Zapata utiliza a hipótese de que o camiño cara ao benestar pasa polo corpo. Ducharse polas mañás, facer exercicio físico, maquillar… as prácticas que implican a implicación do corpo son consideradas básicas no camiño cara á recuperación. Con todo, cre que hai outros aspectos que tamén teñen unha importancia vital, entre os que se atopan as redes de contacto. “Paréceme imprescindible ter unha rede, non podo nin imaxinar a recuperación dunha persoa que está soa”, explicou. “As crises obrígannos a facer cambios, a realizar transformacións identitarias”, pero “entendendo a identidade como algo relacional”, di, convencida de que a forza da recuperación está en aceptar a vulnerabilidade e a dependencia dos demais.

Caderno membro

A
experiencia de Maite Mutuberria, ilustradora, lévanos a tomar en consideración a hipótese de Zapata, onde atopou o mango no debuxo mentres transcorría un escuro refacho. “Os cadernos forman parte de min, como outra parte do meu corpo”, di no seu caso, dando a entender que o camiño cara ao benestar pasou polo corpo. A súa inquietude foi debuxando nas páxinas de cadernos e recentemente publicou os debuxos en formato libro de álbums. Di que é o caderno dunha crise, xa que Mutuberria tamén considera vivir como un período de crise. A palabra depresión non é representativa do vivido e considérase un termo limitativo, polo que é ela quen puxo nome a este malestar: Lohia, que tamén é o título do álbum que acaba de publicar.

“A crise foi como un proceso de escavación, cara ao meu interior”, explicou. Neste proceso ha visto que “cada un ten a súa propia sucidade”, “aínda que ás veces a conservemos aí, querendo demostrar ao mundo que somos limpos”. En referencia a esa sucidade, puxo o nome que lle puxo ao traballo. Si desta escavación sacou leccións é que todos levamos barro dentro e “temos que saber xestionar iso, non limpalo”. Atribúe a crise á falta de ferramentas para xestionar esa sucidade, en liña con Zapata tamén.

A crise serviulle a Mutuberria para coñecerse a si mesmo, como un debuxo do álbum permítelle comprendelo á perfección. Nela pódese ler a “autopsia para o autoconocimiento”, xa que a única saída para o autor foi “entrar” e “verse desde dentro”. Conta que tentou atopar o camiño do benestar de diferentes maneiras, pero atopou a chave nesa viaxe cara ao interior. “Iso é o que me imaxino no libro, como entro nas miñas entrañas para verme desde dentro”, di.

Son os cascallos do barro, segundo o autor, os que se recollen no libro. Á hora de preguntar que formaban estes residuos, tomouse un tempo para reflexionar antes de contestar: “Eu creei un Eu de ficción, e iso foi o que caeu. Desde que nacemos estamos a crear unha identidade, creamos a nosa propia identidade, e pode chegar un punto no que non sabes si realmente es iso ou es algo que creou a sociedade. Entón, o que caeu foi o Eu que eu creara, e agora estou a tratar de crear o meu verdadeiro Eu cos residuos”.

Pódese considerar Lohia como unha obra de gran potencialidade. Tanto porque rompendo o tabú de tolemia construído en torno ao sufrimento psicolóxico, expón un tema que leva a cabo en soidade e en privado, como porque ofrece unha visión máis próxima ou íntima da depresión. “O problema é da sociedade, pero se vive de forma individual no día a día. Quizá se entenda mellor por esa cotidianeidad e porque o fago desde dentro”, explica o autor. Do mesmo xeito que lle fixo saber quen ou quen, o traballo axuda a identificar os casos de depresión que temos na contorna próxima, e iso non é un logro fácil. “Para min non foi fácil socializar este traballo. Por iso, si a alguén lle axuda, para min é unha alegría, a flor máis grande que me poden botar”, recoñeceu. Por certo, se unha muller que viviu ou sufriu experiencias parecidas pode comezar a romper o silencio. “Paréceme bonito que a muller utilice este libro como escusa para empezar a falar destas cousas”.