Por que o Sahara?

Carlos Martín Beristain sempre se interesou pola situación do pobo saharauí e pola vulneración dos seus Dereitos Humanos. Realizou moitas viaxes ao deserto e recibiu numerosas entrevistas orais. A maioría deles están recollidos no libro O oasis da memoria. Descubriu algunhas fosas comúns, cunha localización bastante precisa. Como o lugar se atopa na zona liberada, comezouse a estudar a posibilidade de exhumación. Naquela época o noso equipo xa tiña experiencia cos xacementos da Guerra de 1936. Fómonos alí por primeira vez, en xuño de 2013.

Atopastes os cadáveres das persoas executadas. En que ano matáronos?

12 de febreiro de 1976. É unha data moi importante, xa que España retirou as súas tropas o 27 de febreiro, é dicir, que no momento da súa morte eran españolas para todos os efectos. Desde 1957 o Sahara era a provincia española, como pode incluír Gipuzkoa no documento de identidade dun cidadán ou cidadá do sur vasco, no seu propio estaba escrito o Sahara Occidental. Isto será moi útil no momento de levar os feitos á vía xudicial.

A lei de descolonización do Sahara foi publicada no BOE oficial de España o 20 de novembro de 1975,…

O mesmo día da morte de Franco, imaxínache… Aproveitando que Franco e o propio franquismo estaban enfermos, comezaron os movementos para acoller o Sahara: polo norte Marrocos e polo sur Mauritania. O rei da época, Hassan II.ak, puxo en marcha a Marcha Verde en outubro de 1975. Trátase dunha suposta columna de civís que se prevé instalar no Sahara Occidental. A debilidade do Estado español púxose de manifesto e as terras empezaron a invadir. Pero a de Marrocos era unha falsa propaganda, porque xunto aos civís entraron o exército e a policía nos territorios saharauís. Ademais de entrar, cometeron graves violacións dos dereitos humanos, secuestros, asasinatos, torturas… Tamén bombardearon algúns lugares, como Tifariti, a cidade na que traballamos ou Oum Dreyga, que hoxe se atopa na mesma muralla. Neste contexto producíronse os citados asasinatos, aproveitando o deixamento dos españois, sen ningún tipo de control.

A localización exacta das fosas foi dada por unha testemuña, que historia hai detrás?

Esta persoa era pastor e cando era neno foi detida por soldados marroquís, xunto con outros, que se atopaban no lugar. Sendo tan novo, un soldado, por piedade, deulle a oportunidade de sobrevivir “Gora Marrocos! Viva Hassan!”. O neno fíxoo e o soldado escondeuno no camión baixo unha manta. Desde alí escoitou as detonacións e sabía onde estaba o sitio, en Amgala, moi preto da muralla que levantaran os marroquís. Ese neno hoxe é adulto e el levounos ao sitio onde estaban os cadáveres.

A muralla que mencionaches non é moi coñecida…

É a segunda muralla máis longa da historia construída polo home, por detrás da de China. Con máis de 2.700 quilómetros de lonxitude, Marrocos creou o Sahara para separar ao ocupado do Sahara libre, entre 1980 e 1987. Está custodiado por miles de soldados e é un terreo minado, aínda hoxe en día os artefactos están a mutilar a moita xente. Os nenos beduinos son os máis afectados. Despois diso fixemos o noso primeiro traballo. Non confiabamos demasiado nos soldados marroquís, por iso fómonos disfrazados coas roupas que visten os pastores nómades mauritanos. Atopamos seis cadáveres, dous deles nenos de quince anos, cuxa identificación foi moi fácil mediante documentos.

Con todo, unha vez tomadas as mostras, enterrámolas de novo. A uns douscentos metros de distancia había outra fosa cos corpos das dúas persoas. Tiñan o carné de identidade español, polo que a súa identidade era clara. As mostras e o ADN aseguraron que estas dúas persoas eran as mesmas que as documentadas. En total, oito persoas saíron á rúa e oito foron identificadas. Polos buracos que tiñan no cranio e en varias partes do corpo, puidemos demostrar que os mataron a tiros.

Seica foran fugitivos?

Probablemente eran beduinos, nómades, que se escaparon da ocupación a Alxeria, en dirección a Tinduf. Atopáronse cunha patrulla marroquí e así terminaron. Nunha segunda viaxe tamén atopamos os cadáveres de dous combatentes no lugar chamado Fabret Leguian, o que nos permitiu concluír que se tratou dunha pelexa pola cantidade de municións que atopamos ao redor. Lamentablemente non puidemos identificalos. Pero había outro que estaba preto deles: Faleceu en 1976 e foi achado en 2013.

Mencionou o Sahara Libre, cal é a situación administrativa actual?

Os saharauís están repartidos en tres territorios. Algúns se atopan en campamentos preto da cidade de Tinduf, son refuxiados e viven fóra do seu país en terras alxerinas. A terra saharauí ten dúas zonas ocupadas, baixo o mando de Marrocos, e Libre, controlada polo goberno saharauí. A muralla, de Norte a Sur, á que antes aludín, interponse entre si. Fixemos o noso traballo na zona libre entrando desde Tinduf. Sabemos que na zona ocupada hai máis fosas pero non hai nada que facer polo momento.

En canto a organización e infraestrutura, non será fácil levar a cabo este tipo de traballos.

Nós traballamos a través dos membros de AFAPREDESA (Asociación de Familiares de Presos e Desaparecidos Saharauís). A documentación téñena eles mesmos e identifícase cos datos que conteñen. Eles son os que nos levan escoltados ás fosas, xa que coñecen mellor que ninguén esta zona. Traballar tecnicamente é máis fácil que aquí [no País Vasco], só hai que quitar a area. Pero como os corpos están bastante despexados, moitas veces non están enteiros, levoullos o vento ou llos estragou algún animal. Con todo, a seca mantivo os ósos en moi bo estado e a metodoloxía foi a habitual, a arqueolóxica.

Que fan cos datos recibidos?

Documentamos e elaboramos informes. Están libres e a disposición de quen o desexe, xa que a nosa intención é ampliar esta información o máis posible. Pero non só iso, os saharauís, co seu informe na man, denunciaron os asasinatos na Audiencia Nacional española, e o xuíz Pablo Ruz citou a Carlos Martín Beristain e Pako Etxeberria para que tomasen declaración. Con toda esta información, e grazas ás exhumaciones, ditouse unha sentenza contra once cargos militares marroquís en 2015 e, na actualidade, hai unha orde de detención en todo o mundo. A base é a vulneración dos dereitos humanos contra algúns cidadáns españois. Aí está a verdade xudicial.

Volvestes en xuño de 2018, atopastes a mesma situación?

Tivemos noticias doutras tres fosas e decidimos volver. A situación foi diferente: en cada fosa había un corpo dunha persoa e o tres eran mulleres. A primeira delas atopámola en Meheires, moi preto dalgunhas haimas, neste caso tamén foi detectada polos pastores. Trátase dunha muller de máis de 30 anos, que apenas tiña obxecto, senón que era a cremallera dunha camisa. O segundo estaba en Amgala, co pelo fóra da superficie, pero este tampouco tiña obxectos cerca. O terceiro, moi preto da fosa que sacamos en 2013, era unha muller maior e atopámoslle colgantes, colares, colgantes, moitos abelorios, un frasco de colonia e moedas con imaxes de Franco de 1, 5, 25 e 50 pesetas da época. Total 690 pesetas. Era unha fortuna en 1976 e demostra que non foi un roubo.

Pensan devolvelo?

Si non se atopan máis fosas, non, pero estamos en mans de AFAPREDESA. Con todo, outro dos obxectivos desta última viaxe foi a formación dos de alí. Pako Etxeberria ensinoulles técnicas forenses e Laura Pego desenvolveu a área xurídica e tamén aprenderon técnicas para a realización de entrevistas orais. A idea é que eles poidan facer ese traballo sen axuda externa. Para que se desenvolva como pobo, hai que dar pasos con esas pequenas cousas.

O asunto do Sahara parece inmóbil.

O Sahara é un dos conflitos máis pequenos que existen actualmente en África, si temos en conta o número de persoas e os recursos materiais. Nos medios de comunicación o tema tamén está descartado, cando as visitas dos nenos de verán non o fan aparecer. Temos Congo, Sudán do Sur, SOMALIA, Malí, islamismo, migracións... De aí a política internacional e o risco de que se esqueza do ocorrido no Sahara Occidental. A súa loita ten un gran apoio material, de cooperación, pero politicamente non se pode facer nada sen axuda externa, e nese terreo a posición de Marrocos é moi forte, non parece que haxa ningunha solución sen pasar por aí. Hai algúns movementos, pero parece que o tema vai durar moito.