O teu libro parte doutro libro: Othoi çato etchera (Lapurdi, 2016). Xustamente, unha carta que aparece alí…

Si, nesa carta menciónase: “Seguro que se ouviu o tucula de aquí, o maldito evador, preso daquel día, no ano 1775co, foi levado a París pola torre do Sabat Çena que alguén lle matou, e hai un mes que a xente leva polo camiño que ese libro chegou até o seu etcherat Baignan…”. Era un tesouro precioso, terrible. Púxenme a investigar. Nas cartas de Othoi çato etchera aparecen varios nomes, entre eles os de Sara, e coñecíaos a todos, porque eu vivín en Sara, e estando alí, copiei todo o arquivo do pobo. Oito mil páxinas por morte, matrimonio e bautismo. Así tiven o tema de Sara, a casa e os apelidos durante catro séculos (XVI-XIX). Empecei por Sara, pero logo seguín por Azkain, e por Ahetze, e… E golpeeime nese esquecemento, vendo que fora un crime en Ahetze. Esperaba que fose documentada, pero non, a única referencia ao crime era esa carta, escrita polo meu pai ao meu fillo. Para levar a cabo esta indagación, entrei na sala dun notario.

Que notario?

MARTIN Harismendy. Quería atopar algo sobre o crime, e na investigación atopei moitas cousas, entre elas documentos en eúscaro. Púxenme en contacto con Xarles Videgain, Euskaltzaindia, e pareceulle moi bonito. Xarles, contentos. Noutro comunicado atopei: “A observación que fixo Sabat de Behotaz en casa de Betrikoene foi exaltada e estimada, en Joannis de Hirigoyen, de Donibane e Bernat de Goihetche Senpere, que xa foron feitas nesa casa que se dixo, e que aínda hai que facer, porque ten que levar unha casa embadurnada e unha casa encaixada. Tamén rico en dicionarios, xa que a xente utilizaba palabras que agora están perdidas. E así, metinme de cheo no traballo.

Así se dixo nos documentos do notario Martín Harismendy.

Comezou en 1741 e traballou até 1779. Ese Harismendy era de Arbona, unha casa de grandes dimensións, que casou cunha filla da gran casa. Son 13.167 páxinas no seu arquivo, e empecei a velas todas unha a unha, a ver si atopaba algo especial. A maioría son en francés, aínda que hai 164 páxinas en eúscaro. Ademais dos documentos de Harismendy, investiguei os arquivos doutros notarios. Os documentos son sempre en francés, pero no seu interior conteñen anexos que se denominan “ligados á acta”. Non traducen o documento en si, senón que crean outro documento, e nalgúns casos, é fundamental ese anexo en eúscaro, porque sen el non se pode entender a acta en francés.

Que é o que cres que demostra?

A sociedade era vascoparlante monolingüe, e en canto á nobreza, hai casos sorprendentes. En 2012, Gervasio di César e Kike Fernández de Pinedo publicaron un interesante traballo na revista Fontes [Linguae Vasconum], no que analizaron o caso de Mari Ochoa de Villanueva dunha familia nobre de Salvatierra (Álava), baseado nun documento de 1571, dicindo que para que a nena puidese comprender un poder enviado polo seu pai tivera que ser tradutor en eúscaro. En Lapurdi, cara a mediados do século XVIII, os costumes lingüísticos dentro da nobreza non só eran do francés. Non en todos, polo menos. Algúns nobres eran monolingües vascos. En Sara, en 1741, atopamos o caso de Mari Ochoa na familia Lehetea, un dos grandes nobres de Lapurdi até o século XIX.

Nela recóllense diversos documentos: débedas e cancelacións, informes de expertos, orzamentos, inventarios, testamentos, pactos matrimoniais, sobre a xestión das selvas de Senpere… todo o que se menciona nestes documentos.

Si. Na nosa opinión, este corpus mostra unha nova perspectiva sobre a lingüística vasca. E, sen ningunha dúbida, a da xente. O uso do eúscaro escrito é amplo e variado, e dalgunha maneira é asumido por todas notaríalas: o propio notario adxunta numerosos documentos ao propio documento, dicindo “annexé au present acte”. Outras observacións análogas aparecen con frecuencia en documentos oficiais.

Que di vostede sobre o eúscaro neses documentos?

O eúscaro é unha lingua forzada en moitos escritos. É o francés o que a forza, sen dúbida. Estes textos en eúscaro están cheos de calcos, pero o mesmo eúscaro de hoxe está cheo de calcos. Onte estiven na Casa do Pobo de Baiona e hai unha placa metálica sobre o edificio. O texto está feito en francés e hai catro traducións. En eúscaro di: “Hoxe en día segue albergando o teatro e a casa do pobo”. É unha vergoña! Os nativos dirían sinxelamente: “Este edificio segue albergando o teatro e os servizos administrativos municipais”.

Cando falamos de Kalko, que temos en eúscaro “batua”? Todo continúa. Utilízase para pagar “continuar” en español en calquera lugar: “Dous seguen fugados”, a pasaxe non é comprensible para a maioría dos de aquí”.

Vostede tamén critica co eúscaro batua, como escribiu aquí e alá.

O actual eúscaro “batua” está cheo de españolismo. Hai que saber español para comprender o eúscaro unificado. Diso escribín 31 da man no blog e todos dixen que si, que tiña razón, pero logo… O eúscaro escrito é bastante bo, aínda que hai grandes pétalos. Pero a maioría da xente non le eúscaro escrito. A xente escoita o eúscaro dos locutores e participantes nos debates. E falo dos medios de comunicación nacionais. Cada vez utilízanse máis os calcos das expresións españolas, e Euskaltzaindia non di nada sobre iso. E a xente de aquí, esquecendo o eúscaro local, copiando aquilo que se di “unificado”! Botar de menos unha pata, tocar, vaille a custar saír o sol, merece a pena… Iso non é euskera, iso é español, calco, e a xente de aquí non o comprende.

Cando eras novo, en Tolosa, había inquietudes sobre o eúscaro?

Nós falabamos español en casa. A nai non o sabía, xa que se fundou en Arxentina. O meu pai sempre nos falaba en eúscaro e pasabamos o verán en Leaburu, Goiatz, Gaztelu ou nun pequeno pobo dos arredores. Alí toda a sociedade falaba en eúscaro. O eúscaro foi o segundo idioma. Amada, sempre. Recordo que en 1947, aos 10 anos, veu o pai Kulixka cun libro da serie: “Saíu un libro en eúscaro!”. Logo, pola miña conta, fixen o abono de Euzko Gogoa. Recolliámolo en casa…

Euskaltzalea zu.

Sempre. Cando Orixe [Nicolás Ormaetxea] fixo o libro de misa, compreino. Ja, ja… Entón era moi crente. Eu compreina, pero o tío Jesús pagoume. Era euskaltzale e abertzale, así como a súa muller, que falaba sempre en eúscaro. En Tolosa había ambiente vasco, pero non era evidente. Había algúns sitios ao redor de Anjelatxo Arrue, por exemplo, xa que Anjelatxo movía teatro xunto á súa filla Mirentxu Moraiz. Outro sitio eran os cordimarianos, os corazonistas. Tiñan a parroquia e sacaban o coro de Santa Águeda todos os anos, Santa Águeda feita por homes, non por nenos. Tiña unha impresión. Polo demais, non se ouvía na rúa máis que unha cuadrilla. E na nosa cuadrilla outro amigo e eu falabamos euskera, case de forma clandestina.

De forma clandestina na cuadrilla?

A cuadrilla funcionaba en español, pero sempre falabamos dous ou tres en eúscaro entre nós, cando puidemos.

Non tardou vostede en formar parte dunha sociedade abertzale.

En 1957-58, cando entrei en Ekin, onde se converteu en ETA, nin sequera sabía que era a palabra abertzale. Eu era euskaltzale, cheguei ao nacionalismo a través do vasquismo. Unha vez entrei nun círculo pecho, o que me levou alí non sabía euskera, e deume rabia. El estaba politizado, pero non sabía eúscaro. Era unha contradición, e aínda me contradi.

En primeiro lugar foi detido Félix Arrieta. O 18 de xullo de 1961, xunto á sabotaxe do ferrocarril en Añorga, queimáronse as bandeiras españolas en Donostia-San Sebastián.

Era unha orde, se a detiñan, que os prisioneiros permanecesen dous días na situación para que os demais se escapasen das súas casas. Felix retívoa, pero en balde, ninguén se marchou fóra da casa. Kar, kar… Felix [Arrieta], foi capturado o 18 de xullo, e eu, a finais de xullo ou o primeiro de agosto. Chegaron á miña casa os policías con Xullo Eyara, xefe da policía municipal de Tolosa. Tróuxoos á nosa casa. Dicíase que era amigo do meu pai. Antes estiven en Martutene, logo en Carabanchel, xunto a varios: Imanol Laspiur, Serafin Basauri, Rafa Albisu, Julen Madariaga, Olaskoaga…

Que di vostede das torturas?

Felix foi un gran cazador, e Imanol Laspiur, outro dos grandes protagonistas do día. Vin a Imanol ennegrecido. A min colléronme dos últimos, e cando cheguei a Carabanchel tiña a perna rota. Antes de entrar no cárcere e confundirnos con todos os presos, os recentemente chegados tíñannos aparte e Pontxo Iriarte, Agirre, López de Lacalle e eu estivemos xuntos. Eramos os últimos encarcerados, cos que non tiña trato antes de ir ao cárcere. Salvo con Iñaki Larramendi.

Cando abandonou Carabanchel?

A principios de xaneiro de 1962. O franquismo de entón era, en certo xeito, naif. Os sete membros de Carabanchel foron xulgados no xuízo coñecido como “sumarisimos” e foron condenados a grandes penas: Rafa Albisu, con 20 anos de cárcere, e Iñaki Larramendi, con 10. Pero, por exemplo, Larramendi foi liberado en 1964.

Eran de ETA?

Desde 1961, si. Até entón vímonos rodeados de néboa. Vénme á cabeza unha sombra, un zarauztarra. Pelexábanse por non vir connosco. Algúns sabían que entre os abertzales había máis dunha rama. Diría que en 1960 as cousas estaban claras. Cando saín do cárcere e vin a este lado en 1962, eramos media ducia de fuxidos, non máis, e eu era de ETA, non hai dúbida. Cheguei no verán e traballei no outono no colexio de Hazparne. Sempre traballei. Pero tamén coñecín a quen nunca traballaron na vida. Non sei como viviron sen traballar durante anos e anos e sen aprender eúscaro. Non sei como poden pasar a vida. Non son a maioría, pero hai algúns.

Que lectura fixo vostede do final de ETA?

Lin fai moito intre. Non estaba de acordo co asasinato de Miguel Ángel Branco. Foi un golpe terrible. Pero antes xa fora un golpe terrible [Anjel] matar a Berazadi en 1976. Ou matar camelos sen probas. Igual que os espías. Tampouco eran delatores. A morte de Yoyes. A organización sempre deu explicacións, todo foi explicado, todo, pero non serven. Para min, non. E non só para min. Ordenar varias accións. Os presos non son terroristas, pero cometeron actos terroristas, eses nacionalistas, eses gudaris, fixeron cousas que non se deben facer. Dáme igual, non teñen que render contas a Euskal Herria?

Que di vostede agora da actitude dos gobernos de España e Francia, xunto ao final de ETA, de pedir perdón a uns e a outros?

España e Francia queren destruír Euskal Herria, facendo desaparecer o eúscaro. Non hai dúbida. A historia móstrao. Para iso, utilizarán o que sexa. Quere vostede desculparme agora? É o que un ten que facer. Algúns o fixeron e outro non. Creo que é un don da persoa, ambas as posturas sonme aceptables.