É máis, neste último aspecto están a multiplicarse os traballos. De feito, a medida que a intensidade dunha determinada violencia descende, afloran outras violencias que sosteñen á sociedade, como advertiu Emagine na Escola Feminista de 2016. A violencia sexual no contexto do conflito político de Euskal Herria é un claro exemplo dese labor que nos está multiplicando.

A tendencia a utilizar os corpos das mulleres como armas de guerra en contextos de guerra foi repetida ao longo da historia. Desde Colombia até Bosnia-Herzegovina, pasando por Chile, Irlanda e outros tantos países. A utilización da violencia sexual contra as mulleres foi unha das armas máis poderosas en contextos de conflito e Euskal Herria non é unha excepción para ninguén. A violencia sexual contra as mulleres estivo presente en todos os ámbitos e formas, desde as violacións internas ás rueiras. Nesta ocasión, e en base ao recoñecemento de todas as vítimas, imos traer ao centro unha serie de agresións que o relato da historia mantivo á marxe en xeral, todas elas sufridas por mulleres e relacionadas entre si.

O nome de Ana Tere Barrueta e Mari Jose Bravo poden axudarnos a situarnos, xa que ambos temos vítimas mortais desas agresións. Ana Tere foi violada e asasinada aos 19 anos por membros do grupo parapolicial GAE (Grupos Armados Españois) en Loiu. Mari Jose, pola súa banda, foi violada e asasinada en San Sebastián aos 16 anos por membros de BVE (Batallón Vasco Español), que tamén feriu gravemente á súa parella, falecendo oito anos despois polos danos causados pola malleira. As vítimas máis tráxicas dunha serie de violacións con reivindicacións políticas do mesmo modus operandi entre os anos 1977-1980 son Barrueta e Bravo, que, do mesmo xeito que o resto de mulleres violadas, quedaron fóra da listaxe oficial de vítimas do Ministerio do Interior. Estes casos, como a maioría dos asasinatos perpetrados por grupos parapoliciales, non tiveron nin xuízo, e tanto agresores como asasinos saíron impunes.

Na primeira parte do informe elaborado polo Foro Social sobre os casos non resoltos que deixaron os conflitos en Euskal Herria, que se limitou aos casos que terminaron na morte, Barrueta e Bravo foron recoñecidos como vítimas do conflito. Un paso máis aló, nun informe publicado pola asociación de dereitos humanos Argituz recoñécense por primeira vez e de forma oficial as agresións con reivindicacións políticas contra as mulleres en Euskal Herria. Segundo os datos facilitados por esta asociación, as violacións con motivación política cometidas por grupos parapoliciales de extrema dereita foron catorce -en ambos os casos provocando a morte da muller- e aínda quedan por definir varios casos.

Estes ataques foron agrupados polo mesmo modus operandi empregado na execución dos ataques e pola intensidade dos mesmos durante un período de tempo. Cara a finais de 1977 producíronse en Pamplona as primeiras violacións con reivindicacións políticas, cara a finais de 1979 comezáronse a producir en Bizkaia e Gipuzkoa, neste último territorio as maiorías que se situaron entre Pasaia e Irun. Os ataques levaron a cabo nos pobos onde a conciencia política estaba forte e estaban pensados de antemán e estratexicamente. En todos os ataques participaban dous ou máis agresores, seleccionaban ás vítimas novas, aparecían armados e en coche, violaban ás vítimas tras o interrogatorio e logo reivindicaban politicamente as violacións, ameazando con que se desen máis. O feito de que o último punto da forma de actuar sexa unha ameaza, como explica Argituz, pon de manifesto que con estes ataques máis aló das vítimas buscábase “provocar terror nos diferentes segmentos da sociedade que compartían sensibilidade ou rebeldía fronte ao nacionalismo vasco”. Con este obxectivo e unha vez máis na historia, apostaron pola técnica clásica de utilizar ás mulleres como armas de guerra.

Terra para sementar o medo aos corpos das mulleres

A antropóloga Begoña Aretxaga suxeriu cos seus estudos que “a violencia política exercida sobre o corpo e o corpo non pode subtraerse ao significado da diferenza de sexo”. É dicir, os conflitos políticos teñen xénero. Olatz Dañobeitia, investigadora no ámbito das violencias políticas e o cruzamento de xénero, subliña esta idea como contexto o caso de Euskal Herria. No seu estudo podemos ler que para perseguir ás persoas utilízase a posición subordinada das mesmas nas relacións sociais, mesmo en contextos de conflito político. E que sendo o xénero unha das principais sociedades vertebradoras, convértese nun aspecto significativo cando se trata de perseguir a unha parte en situacións de conflito.

“Poderiamos concluír que o ataque a un corpo concreto e particular perseguido busca provocar medo en todo o corpo social ou nunha comunidade concreta que o exceda”, explica Dañobeitia. Cando as mulleres son usadas e violadas como arma de guerra aproveitando a posición subordinada da condición feminina sobre a condición de home, a agresor busca, por medio de intimidación e ameaza, a obediencia dunha comunidade ou grupo de persoas.

Neste punto atopámonos co uso da construción social do medo. A pesar de que o medo é unha emoción fundamental para a supervivencia e a autodefensa, a súa construción social busca a obediencia. Dañobeitia subliña que as cousas que poden constituír unha ameaza ou risco están intimamente ligadas á condición de cada persoa –clase, raza, ideoloxía, idade, xénero ou sexo- e que os medos se constrúen socialmente sobre estas condicións. Así, poderiamos concluír que o medo á violación de xénero que se construíu co uso das mulleres como armas de guerra buscaba a obediencia e a desmovilización de toda unha comunidade ou grupo que compartía ideas, valores e prácticas comúns.

As mulleres abandonan a condición de vítima

Ao ser o corpo das mulleres o que se puña a piques de ser unha arma útil para facer a guerra, a ameaza de violación que buscaba afectar a toda a comunidade tiña un impacto máis forte nas mulleres. Con todo, moitas mulleres souberon utilizar o medo como combustible para a mobilización ante a paralización, un claro exemplo diso é a firme resposta do movemento feminista ás violacións en Orereta. No seo do grupo Memorandra que traballa na construción da memoria feminista da localidade, Eli Etxabeguren traballou na construción do relato histórico da resposta feminista que estas violacións provocaron en Orereta, o que considera “un punto de inflexión e un gran fito na práctica” a resposta do movemento feminista ante o suceso. Etxabeguren puxo en valor as capacidades das mulleres para “superar o medo e transformalo en alianza, fraternidad, cohesión entre mulleres, discurso feminista de gran potencia e loita”.

Etxabeguren explícanos que foi difícil facer un oco entre todas as loitas que había no pobo co discurso político sobre as violacións naquel contexto no que diariamente se producían asasinatos por conflito político, xa que tiveron que loitar desde o suxeito feminino, ademais de con grupos parapoliciales e co Estado español, tamén con movementos sociais e políticos de esquerdas do pobo. “Isto provocou o empoderamiento do movemento feminista do pobo”, relata. Entre os actos levados á práctica por parte do Grupo de Mulleres de Errenteria destaca revístaa Garraxi, editada expresamente para dar resposta ás violacións, a manifestación nocturna para reivindicar que os piquetes, a noite e as rúas tamén son de mulleres, e a folga xeral convocada o 17 de xaneiro de 1980 para denunciar as violacións.

Etxabeguren concede unha gran importancia á construción da memoria porque, nas súas palabras, permite seguir creando novas identidades, dando pasos e activando o movemento feminista. O relato das agresións sexuais que realiza deixa en branco a victimización que outorga ás mulleres a condición de suxeitos pasivos, xa que visualiza ás mulleres que son na súa totalidade suxeitos activos. Se a psicóloga Isabel Piper Shafir defendía que a memoria é unha construción cultural e política, aquí hai outro exemplo: o relato que recupera a memoria das mulleres fronte á tendencia androcéntrica de converter a vivencia persoal e a achega particular dos homes en algo que constrúen relatos sobre cousas diferentes. A falta dun relato construído desde as vivencias das mulleres, a lectura destas agresións –se se fixesen– seguramente caería na victimización das mulleres, unha vez máis no conflito armado, coa consideración das mulleres como suxeitos pasivos, o que incidiría inevitablemente nas identidades das mulleres do futuro. As Memorándulas souberon canalizar adecuadamente esa influencia que chegará até a posteridade.

O traballo de memoria non pode negarse a ser un instrumento útil para deter o proceso de victimización das mulleres e facer fronte á negación da súa axencia, o que permite entender ás mulleres como suxeitos activos de voz e axencia no momento de realizar as lecturas do conflito. Neste traballo están a traballar as mulleres que axudaron a escribir estas liñas e outras tantas. Non só estanse publicando relatos erixidos por mulleres e estase subindo o imaxinario construído até agora, senón que se está cuestionando a historia que triunfou e a maneira de escribila. Un paso imprescindible cara á construción dun pobo igualitario, xa que só unha memoria que integre o relato de toda a comunidade pode crear unha sociedade futura máis igualitaria.