Esta película estreouse o pasado mes de febreiro na sección Forum do Berlinale e o cine púxose case de pé na terra vermella de París ao ver os tantos de McEnroe. Ao vela ou máis ben ao revisala. O ensaio cinematográfico de Farau propón varias conexións entre o cine e o tenis: o movemento e o tempo; a similitude entre un tenista e un personaxe ficticio; ou o poder que ten un xogador para construír un drama na pista. Parece que Tom Hulce inspirouse en McEnroe para preparar o Amadeus de Milos Forman e que Serge Daney, prestixioso crítico de cine, escribiu crónicas de tenis para Libération durante dez anos. De feito, na película L’empire da perfection tamén atoparemos o suceso que recolle un escrito de Daney: O 5 de xuño de 1984, os tenistas que participaban en Roland Garros queixáronse do ruído que facían as cámaras e o flash dos fotógrafos. No caso de McEnroe, non era novo que se producise un escándalo cos medios: “A véspera lanzou a pelota contra unha cámara de televisión e esnaquizou dunha ollada a dous técnicos que estaban a falar en voz alta pensando que estaban sós no mundo sobre un guindastre”, explica Daney. Observe este fundidor na película de Farau. Ver ou, mellor dito, revisar. O director traballou durante quince anos no Instituto Nacional do Deporte francés, onde atopou imaxes da documentalista Gil de Kermadec. Imaxes de arquivo. Kermadec facía películas para ensinar tenis e estaba tan obsesionado coa forma de xogar de McEnroe, que o tenista foi rodado unha e outra vez. Non filmaba partidos de tenis, só filmaba ao tenista: saques coa esquerda, movementos de pernas e brazos, discusións cos árbitros, así como a mirada destrutiva ao ruído que facía a cámara Arri SR de Kermadec. Imaxes de arquivo xestual do pasado.

Non é Waldheim! Non é Waldheim! Waldheim, si!

L’empire da perfection non foi a única película con imaxes de arquivo que se viu na sección Forum da Berlinale deste ano. O premio ao mellor documental foi para a austriaca Ruth Beckerman, por Waldheims Walzer, que foi galardoada co Óscar ao mellor documental. Nesta proposta tamén temos imaxes de arquivo dos anos 80, pero neste caso os xestos que nos fai revisar o director son de Kurt Waldheim, o ex presidente austríaco: “Kurt Waldheim e o seu rostro xordo. Recordo as súas mans, o seu sorriso e as perlas da futura primeira muller. Proclamaba harmonía gesticulando sacerdote. A televisión francesa tamén estaba obsesionada coas súas propias mans. Parecía que quería abrazar á xente de Austria, cegala”.

Estas imaxes de arquivo teñen outra particularidade, xa que algunhas foron filmadas polo propio Beckerman. En 1986, Waldheim presentouse á presidencia de Austria e converteuse nun activista do movemento contra Beckerman. As protestas e manifestacións comezaron coa publicación dunha serie de documentos e imaxes de Kurt Waldheim, secretario xeral de Nacións Unidas entre 1972 e 1981, que demostraron ser un colaborador dos nazis. O candidato negouse unha e outra vez e a única resposta que deu foi un non rotundo. Ao parecer, os corpos dos políticos teñen moito que dicir sobre as mentiras. A película presentada na Berlinale deste ano mestura o arquivo persoal do director co arquivo colectivo e mostra a continuación do caso que os medios internacionais realizaron entre marzo e xuño de 1986. Waldheims Walzer convídanos a repasar a historia e a memoria dun país a través dunha montaxe rápida e a miúdo divertido. Seguindo as pegadas do pasado, volvendo ver as imaxes do pasado, a Austria neofascista do presente vaise creando ante os nosos ollos. En definitiva, o 8 de xuño de 1986 Waldheim gañou as eleccións e como mostra unha magnífica panorámica de Beckerman: Non a Waldheim! Non é Waldheim! O longo plano que comeza cos manifestantes que gritan "Waldheim non!" terminará cun home que di "Waldheim si!". As imaxes do pasado teñen a capacidade de visibilizar o presente.

Papeleta amarela ou verde?

O mesmo ano en que Ruth Beckerman rodou ese plano, Kristina Konrad saíu ás rúas de Uruguai xunto a María Barhoum para preguntar á xente que era a paz cunha cámara Ou-matic. “Que é a paz para ti?”. Tras doce anos de ditadura (1973-1985), en 1986 instaurouse unha nova lei de amnistía en Uruguai. Por iso, os militares que participaron na ditadura e cometeron crimes contra os dereitos humanos quedaron impunes, xa que lles deron impunidade. O enfado dalgúns cidadáns e as mobilizacións lograron que se celebrase un referendo. “Que é para vostede a paz? E a xustiza?”. A película Unhas preguntas tamén se estreou na sección Forum da Berlinale deste ano. É unha película incrible. Un documento histórico impresionante. Desde a instauración da lei até a celebración do referendo en 1989, veremos en cru todas as imaxes filmadas por Konrad e Barhoum, alternadas coas campañas políticas da época. En catro horas percorreremos Uruguai: de campo a cidade, do barrio máis rico ao máis pobre. Veremos a persoas de todas as clases, razas, xéneros e idades falando ante a cámara. “Que é a paz para ti?”. E unha pregunta que parece tan sinxela non deixará que estes corpos mintan. Nalgunhas conversacións habilidosas, veremos que as dúbidas se converten en certezas, que os corpos fugitivos páiranse e que xeran respecto. Nestas destras conversacións veremos a dor, a manipulación e a vinganza, os Montoneros e os desaparecidos, a historia e a memoria. Ver ou, mellor dito, revisar. E ao final veremos outra cousa, imos ver algo máis: Na votación forzosa do referendo do 16 de abril de 1989, as papeletas amarelas gañaron ás verdes, aprobando a lei de amnistía e negando a Uruguai o repaso de doce anos de ditadura.

Por sorte, 32 anos despois de que Kristina Konrad comezase a rodar estas imaxes, fixo a película Unhas preguntas, repasando e facendo visible a historia de Uruguai á súa maneira. Menos mal que as imaxes que rodou fai 32 anos non se perderon, borráronse, corrompéronse, desapareceron; coa desaparición das imaxes, podería desaparecer parte da historia de todo un país. Esta é a importancia do arquivo e a gran responsabilidade dos arquiveiros. Gardián, protector, axente da memoria, imaxes e sons dun país. É un oficio realmente fascinante e poderoso.

De volta a casa, é unha alegría que na época de precarización e abandono dos arquivos, un dos posgraos que ofrece Elías Querejeta Zine Eskola sexa o Arquivo. É, sen dúbida, un xesto de resistencia. O ano que vén os quince alumnos e alumnas que formarán o grupo aprenderán a restaurar imaxes e sons, a analizar, a proxectar, a gardar material. A saber quen deles gustaríalle realizar unha película de arquivo. Talvez a Filmoteca Vasca, que este mes celebra a súa 40 aniversario, permítalle traballar con algún dos materiais que ten gardados. Ou, quizá, tamén poderá penetrarse no arquivo de EITB. Quen sabe. Quizais poidamos ver unha película con imaxes de arquivo de aquí na sección Forum da Berlinale do ano que vén. Si é así, veremos a historia de aquí. Vela ou, mellor dito, revisala.