A visita guiada Enigma bizia, que se puxo en marcha en marzo en Zumaia, é un exemplo práctico de reflexión sobre a relación entre o turismo e os pobos vascos. O Concello de Zumaia decidiu facer a proba cunha visita guiada destas características. Así mesmo, os concellos de Lekeitio, Bermeo, Zarautz, Zumaia, Oiartzun, Cinco Vilas, Baztan e Leitzalde están a reflexionar sobre o eúscaro e o turismo.

O técnico de UEMA, Imanol Haro, debullou as reflexións que se levaron a cabo nos últimos meses. Primeiro: Os axentes están preocupados por como aparece o eúscaro nos soportes turísticos (folletos, páxinas web...). Por unha banda, o uso do eúscaro nos soportes é escaso; por outro, é especialmente preocupante a mensaxe que se lle dá ao visitante sobre o eúscaro cando se dirixe aos espazos euskaldunes: “A lingua máis antiga de Europa”, “O eúscaro, un tesouro que hai que protexer”... Segundo Haro, o eúscaro aparece no patrimonio do museo. “Nós queremos que sexa unha lingua viva. Que o catalán ou o francés que vén a Urola Costa déase conta de que se fala euskera”.

O dique de Zarautz, emerxendo do inverno ao verán

Os técnicos de eúscaro dos concellos que están a reflexionar no grupo de traballo e os técnicos de UEMA puxéronnos encima da mesa unha segunda reflexión: analizando as tendencias lingüísticas nos centros turísticos, déronse conta de que nalgúns lugares prodúcese un cambio de idioma entre o inverno e o verán. No famoso dique de Zarautz reprodúcense as terrazas. No inverno os menús están en eúscaro e no verán son en inglés. O servidor faralle a primeira palabra non en eúscaro, senón en inglés ou en castelán. O propietario preferirá que o servidor coñeza o inglés antes que o eúscaro. Haro dános o exemplo dun pequeno pobo de Navarra. Ao longo da semana avaliouse o uso do eúscaro, que daba o nivel dun pobo euskaldun. O fin de semana realizábase a mesma medición e o uso caía de arriba a abaixo.

A terceira reflexión ten que ver coa carencia de vivencias. É dicir, Haro cre que na oferta turística véndense vascos, identidade vasca e cultura vasca, pero non hai experiencia de vivir ou ver o que se demostrou. Precisamente, a visita guiada Enigma bizia que ofrece o Geoparque da Costa Vasca en Zumaia é un exercicio práctico para explicar o que somos.

“O eúscaro como barreira ou como valor engadido?”

Haro púxonos un exemplo da udatiarra que vive en Lekeitio entre dúas e tres meses. A maioría dos que se achegan a Bilbao, e aínda que moitos non o farán en eúscaro, enténdeno, e moitos pais queren que os seus fillos falen en eúscaro en Lekeitio. Con todo, no pobo adoptouse unha actitude diferente, a hostalaría faio en castelán e as actividades culturais tamén se realizaron en castelán. O técnico de UEMA pregunta: “Como cren os pobos turísticos que é o visitante? Moitas veces os visitantes somos vascos”. En Lekeitio preguntaron aos visitantes sobre a experiencia que tiveron co eúscaro no pobo, a ver se sabían que se facía euskera, se lles molestou... Conclusión extraída: “O eúscaro non é algo negativo para os visitantes, non lles molesta, e en certa medida valórano”. O estudo de Ibiltour, que xestiona os datos turísticos da CAV, realizouse de forma similar. Preguntaron aos visitantes se incluían o eúscaro en aspectos negativos ou positivos. Un 98% non elixiu nin a unha nin a outra. UEMA está a realizar cuestionarios similares en Leitzaldea, Zumaia e Bermeo. O obxectivo do cuestionario non é só saber se o eúscaro é un obstáculo ou non, senón tamén saber si para os visitantes é escoitar a lingua propia, ver, respirar, é un valor engadido.

Visita guiada “Enigma bizia” en Zumaia

Como se trata dunha nova visita, coa incerteza da afluencia de persoas que a atraerán, achegaranse á oficina de turismo de Zumaia, onde esperan preto de quince persoas. Algunhas delas teñen un coñecemento mínimo do eúscaro. Así o demostraron minutos máis tarde cando o condutor lles pediu que digan palabras en eúscaro: “bos días”, “si” e “non”.

Para saber máis, todos botaron unha ollada ao dicionario Enigma bizia, que se repartiu ao principio da visita. O condutor advírtelles: “Zumaia é o espazo natural do eúscaro e teredes a oportunidade de utilizalo”. Anunciou que o seu obxectivo non é só escoitar, senón tamén coñecer o eúscaro e a cultura vasca: “Coñecerémonos e divertirémonos”.

Tras esta nota chegaron as primeiras puntualizacións sobre o eúscaro: onde se fai e que dialectos ten. Sorprendeu que entre os participantes sexa Luís Luziano Bonaparte quen, en 1863, elaborase o primeiro mapa dos dialectos vascos. Así mesmo, a guía puxo en valor o uso do eúscaro batua, xa que tamén son veciños da localidade os que participaron no intercambio de opinións que se produce tantas veces.

Máis adiante, falouse da súa orixe: “De onde vén o eúscaro?”. Pode ser unha pregunta habitual nestas visitas; moitas teorías, sen respostas claras. A influencia do eúscaro nas linguas da contorna é coñecida, por exemplo, nalgúns poemas en castelán e na creación de palabras.

A toponimia tamén ten unha materia, polo que o guía se referiu a ela. Que significan as palabras Algorri que escoitan tantas veces os que veñen ver Talaimendi, San Miguel Artadi ou flysch? Así mesmo, mirando á contorna, pódense atopar nas rúas moitas pistas do que somos, como nos rótulos. Unha delas é a da compañía de seguros, que aproveitaron para explicar o significado da casa, aínda que máis adiante se mencionará a casa –o caserío– tivo a súa importancia na nosa contorna e o seu peso actual.

Como non hai nada que dicir, a seguinte parada foi no frontón Odieta. O condutor, sacando a pelota da bolsa, pregunta se alguén quere probala. Animáronse tres ou catro persoas, e despois de xogar entre elas, sentiron as primeiras dores de man e tamén o interese, xa que empezaron a preguntarse pola forma de xogar. Ademais, o programa tratará sobre o deporte rural e o remo, e ofrecerá un resumo da xornada.

Tras deixar atrás os berros de ánimo no frontón, o resto das melodías apropiáronse da escola. Tomando como eixo o txistu, mencionaron varios instrumentos vascos: dulzaina, trikitixa, txalaparta…

Casualmente, seguindo o camiño, outros turistas atopáronse na fonte da película (Oito apelidos vascos) que tan popular fixo á cidade de España. O tema a tratar é evidente: apelidos vascos. Os visitantes coñecen aos que aparecen alí, e hoxe coñeceron a súa orixe, moitas veces a casa. O de maior e o matriarcado tamén foron centros de interese.

Falando de medios de vida, o guía explica ao principio o peso da pesca na economía e nas familias de Zumaia, polo que a visita ten a súa penúltima parada na confraría. Ademais da forma de vender o peixe, a guía mostra os vestixios que os pescadores vascos han deixado a nivel internacional. Na súa viaxe a Terranova lembrou a época na que se dicía que os Sacerdotes estaban mellor, xunto con algunhas palabras que máis tarde quedaron na toponimia local.

En canto ao número de falantes, preguntou en que lugar sitúase o eúscaro, dos 7.000 que hai na actualidade. Respostas máis optimistas que as dos de fóra, pero ninguén as acerta. “Escoitamos moito na rúa, úsano persoas de diferentes idades, aínda que ás veces o mesturan co castelán”, sinalou un deles.

Para terminar, déronse cita na sociedade gastronómica os madrileños, murcianos e os zumaiarras que participaron na visita e que viviron e seguen vivindo en Cataluña durante anos. Falouse do funcionamento das asociacións, da visita, do que buscan os turistas, etc. Do mesmo xeito que se ha interiorizado o sentido da visita, o murciano saudou coa palabra “bos días” aos socios que entraron a comer na sociedade. Á beira, os nenos e nenas seguiron repasando as palabras do pequeno dicionario: “grazas”, “un, dúas, tres, catro”…