Xa que é hora de volver a Guatemala, excitámosche, bailando emocións e nervios.

A situación non é cómoda para os defensores dos pobos e da terra. Neste momento é tempo de caza de defensores. Os grupos criminais actúan con total impunidade contra uns e outros. Tamén contra os xornalistas. Non estaría mal que vostede unísese a eles, que se solidarizase con eles. Para empezar, teñen dous xornalistas mortos á vez, non moitos. Adoitaban dar conta dos territorios, é dicir, de onde estamos os pobos de orixe. É difícil vivir alí.

Saímosche de Guatemala desde o pasado mes de xuño.

Vin despois do último ataque. Desde que son membro do Consello para a Defensa da Vida, a Nai Natureza, a Terra e o Territorio, representante do pobo de Maia Kiche, agredíronme varias veces. Desde o Consello, tentamos loitar contra as transnacionales, contra as corporacións que teñen á súa disposición minas e hidroeléctricas. Agora mesmo estamos a recibir madeira da transnacional [empresario español] ACS de Florentino Pérez. Cando me nomearon portavoz, en 2007, comezaron os ataques contra min. Viñeron en contra miña, directamente, xente moi relacionada coas transnacionales.

Atentados e ameazas de morte, como lin.

En 2012, por exemplo, paralizouse o coche no que eu ía. Eran sicarios, asasinos a soldo. Quixeron matarme, pero eramos un grupo de mulleres e libreime dun ou outro modo. Con todo, un dos que viaxaba connosco foi golpeado e arrincáronlle os dentes. Outro golpeou até deixalo ensanguentado. Estaban a arder ata que a comunidade veu rescatarnos. A verdade é que as comunidades nos salvaron dos ataques, as xentes dos territorios.

A que asalariados están os sicarios?

De empresarios, de terratenientes e de oligarquía, sexa a oligarquía tradicional criolla a que adquira a superficie. A que vén á superficie, sobre todo, está unida aos militares, incluídos os grupos paramilitares, o narco e os sicarios. Por outra banda, sempre están as maras dispostas a facer a sucia man de obra dos demais, sen importarlles nada quen sexa o obxectivo. Pero por encima de todo, tes empresas transnacionales, elas son as que están á súa disposición. A oligarquía, en si mesma, non é máis que un servidor da transnacional. E a transnacional sabe que a oligarquía dirixe o crime organizado.

En máis dunha ocasión denunciou que a economía e a política van da man.

É certo. As familias oligarquías non son moitas, son oito, ou dez. A familia de Bosch Gutiérrez, ou a de Alvaro Arzu Irigoien, que ten apelidos vascos, controlan as terras. Segundo a lei, son propietarios, sen ter en conta que durante a guerra os campesiños foron expropiados, coa complicidade do Goberno estadounidense. Primeiro, as oligarquías deron un golpe de estado contra o goberno revolucionario e, durante a seguinte guerra, no medio de toda clase de crimes e desfeitas, obrigaron aos campesiños a abandonar as súas terras. Durante este tempo, as terras foron rexistradas ao seu nome. Por iso as terras dos pobos de orixe están en mans das grandes familias.

A culpa é nosa, a dos brancos europeos.

Completamente. O poder mafioso das corporacións patriarcais neoliberais está profundamente unido a Europa. Europa, como dirías aquí, ten unha serie de “expertos”, auténticos expertos no roubo, desapropiación, morte e destrución dos pobos de orixe. É coma se fose innata, profunda. A Europa non lle doe, é o que sempre fixo. Levádelo no sangue. Levades dentro un modelo intergeneracional que favorece a invasión. Iso é o que pasa, que o levades dentro, que non se vos pode ver, porque é parte de vós, porque non habedes descolonizado o voso ser aquí, xa que aquí tamén se produciu a colonización. Si empezades a mirar dentro de vós, e vedes como torturaron aquí aos vosos antepasados, ás avoas sabias de aquí, ás mulleres que queimaron en Zugarramurdi… seriades capaces de facer unha análise crítico.

Que achegaría esta análise?

Crecestes aquí baixo un modelo macroeconómico concreto, o que afogou a vosa personalidade. Introducíronlles a idea de desenvolvemento falso, a idea de dereitos falsos, e o benestar. Os Estados neoliberais impuxéronvos un “ser”, e aí ides, de cabeza, sen completar o “ser”. Estades como devorados polo espírito do roubo, védesnos menos que vós. Esta supremacia meteuche na burbulla do que “hai que ser”, e aí estades.

Desde a invasión española, a vosa historia foi unha masacre, xenocidio, idocución, saqueo, violencias nos corpos… Son moitas palabras...

Non están sós, a palabra, estamos a vivilo todo o tempo, de xeonllos a xeonllos: a miña mamá viviu; a miña nai loitou contra ela; eu loitei contra ela e agora a miña filla está a beber desa pelexa, para que non a masacren, porque hai plans para matarnos, non é unha casualidade, senón un plan ben executado para destruírnos. O que ocorreu en Guatemala son plans de execución: masacre, estreñimiento, saqueo, violación sexual sistemática contra os nosos corpos, xenocidio… Está comprobado que a cousa é planificada.

É o caso de Guatemala, só, ou son Guatemala, Ecuador, O Salvador, Honduras…

Dá Abya Yala [América] Por iso estamos a falar dun novo internacionalismo, porque os plans para reducirnos superaron todos os internacionalismos até agora. As potencias mundiais, as oligarquías, as transnacionales, as estruturas militares… han superado todos os internacionalismos, pero, ao mesmo tempo, os pobos de orixe tamén superamos as fronteiras, porque aínda somos, en resistencia e en loita. A oligarquía por unha banda, nós por outro, e no centro que? Cidadáns de países europeos supostamente democráticos que non se parecen nin a si mesmos. Si inclinásense polos que queren asasinarnos, “non temos amigos”, diriamos, pero como non se dirixen a ese lado, creemos que hai posibilidade de chegar a acordos. Con todo, a pesar dos convenios, os pactos non se arraigan como cómpre, porque a xente de aquí, como na igrexa… Cal é a palabra?

Caridade?

Iso é! Caridade! Ese é o plan, a caridade, axudar aos “pobres”, aos “subdesenvolvidos”, aos “do terceiro mundo”. Non se pensa que “os do terceiro mundo” tamén temos modelos alternativos que son útiles. Moita xente vive aquí sumida nesa ambigüidade. Temos amigos, paisanos socios, pero entre eles hai moita xente envolta na burbulla da ambigüidade, que, en nome da caridade, penétrase facilmente no vento. Non é fácil.

Queres dicir que nos serve para limpar a nosa conciencia?

Para lavar a conciencia, para lavarse as mans... A supremacia é sempre acción. “A min non me pasa o que che pasa a ti”, pensan, pero equivócanse, por suposto, o que lles pasa. É inusual a explotación dos mozos no traballo de aquí, é incesante a ruptura xeneracional, a falta de relacións: levades aos nenos e nenas á escola, desde pequenos, sen posibilidade de vivir en comunidade; metedes aos maiores nas residencias, non coidades aos nenos nin ás persoas maiores, porque o traballo lles impide facelo. O sistema é a culpa, este sistema mísero, que se está podrecendo a comunidades e a terrores. E non falan diso. Os cidadáns senten frustrados, pero sen saber saír desa frustración, sen saber onde está a orixe do problema.

Como dixeches algunha vez, en Guatemala, despois de 36 anos de guerra, chegou unha guerra que segue destruíndo o país de orixe. O megaturismo, por exemplo.

Porque o megaturismo ten as súas armas. Entre outras cousas, chega o turista, coa cámara na man, facendo fotos a min, a ti e a todos. O que o fai non ten outro fin que inflar o seu ego. O neoliberalismo meteullo no casco, viaxar a eses pobos “exóticos” que vostedes chámannos así, “exóticos”. Pero non vides un, non dous, senón grandes grupos. E entre eles, o turismo de alto nivel, de luxo. Os estados queren o diñeiro desa xente, son alemáns ou estadounidenses, e hai que organizar o país: lugares, comida, estradas… e, ao final, as nosas vidas e os nosos corpos. Só fáltalles colocarnos nun escaparate, sorrindo, saudando ao visitante, facéndonos obxectos. Este megaturismo impide a relación autónoma, libre, dentro da comunidade.

Que queres dicir?

Que tampouco podemos pór en paz un atol [bebida de millo] no parque, onde virá a multitude e darache un clic! Feixe clic! Din que formamos parte da paisaxe. Eu son, pois, parte da paisaxe. E crédeme! Os avións sucédense uns a outros, cheos desta clase de xente. E os avións non eran poucos, e os barcos tamén. É unha xente que ten unha chea de diñeiro, á que a humanidade non lle importa, que se guste, que se divirta –tanto sexualmente como co diñeiro–, á conta da nosa vida. Pois non! Denunciamos, queremos unha vida digna, máis humana, máis libre, nas relacións entre iguais. E loitaremos por iso.

Cando dixeches vida digna, a dignidade da muller é o teu primeiro combate. O ataque vénlles desde fóra dos pobos de orixe, pero tamén desde dentro.

É verdade. Non é xusto nin para a nosa vida nin para a humanidade que eses ataques non sexan invisibles, que os ataques leven a cabo con impunidade. Nas asembleas da comunidade non falamos pouco diso. Si, as minas sempre están aí, atacando, pero non só atácannos as minas, senón tamén os nosos compañeiros, os homes. Primeiro, na cama, cando me deite. Que é entón, cómplice do inimigo? Portavoz da oligarquía? Que imos pensar si está a pegarche na cama? Que?

Pensaba que era unha mesma pelexa…

Está a loitar contra a loita que está a levar a cabo, está a xogar á hipócrita pura, é un sexo violento. Iso é o que ocorre cando a muller di que non a un home: “Hoxe non”. O home non respecta o rexeitamento da muller, só pensa en dar satisfacción ao seu corpo, en rebaixar o seu propio sufrimento. Así empezamos a falar de clítoris, porque ao home non lle importa como esteamos… O pobo de Maia ten un devandito, “Ti es o meu outro lado”, é dicir, “eu son ti, ti es eu”, “somos”. Pero moitos dos nosos amigos esquecérono. Por iso as mulleres comezamos a falar do poder desde a cama: traballo da mañá, da tarde, da comunidade, e á noitiña, cando un quere descansar, un home espera para as relacións sexuais. E si ou non, é unha decisión dun mesmo, de ninguén. Ademais, os roles de traballo, a distribución de tarefas domésticas… “Queremos tortillas, torradas e quentes!”. Ben! E quen vai facelo? O que ocorre a escala doméstica ocorre tamén na comunidade. Esa é a realidade, e diso estamos a falar tamén nos consellos da comunidade, diso estamos a falar nos movementos feministas da comunidade.