Este é unha reportaxe, non é unha novela negra, pero a pesar diso ten as súas tramas e os seus personaxes. O primeiro, a nai dunha alumna do Instituto de Lekaroz, tamén concelleira de UPN: Isabel Olave. Reuniuse co director do centro dúas veces antes de Nadal, despois de Telleria, que? quería aclaracións sobre a súa incorporación ao programa de estudos. O director explicoulle que era unha decisión do departamento de eúscaro do centro, a ver si quería reunirse con ese departamento. Olave rexeita. E é entón cando UPN empezou a pedir explicacións desde Pamplona sobre o libro que publicou no seu blog. A continuación tivo lugar a comparecencia no Parlamento de Navarra. Por último, o 14 de xaneiro, Olave publicou un artigo no Diario de Navarra no que denuncia que a novela ofrece unha “versión novelada e parcial” do proxecto urbanístico Carpintaría de Lekaroz, “citando e burlando aos seus impulsores e cargos políticos”.

Kristina Fernández Pérez, xefa do Departamento de Eúscaro do instituto, mostrouse sorprendida polo sucedido. Outro personaxe desta historia. Outro punto de vista sobre esta historia: explica que a principios de curso envióuselles a todos os pais a programación do curso, desde setembro sabían Telleria e despois, que? Era un dos lectores, e os seus pais accederon a esta programación. “A nosa intención non era ofender a ninguén”, declarou. Cre que o tema foi utilizado politicamente e outros tantos o expresaron os claustros de Mendaur DBHI, Elizondo Lanbide Eskola IIP e Lekaroz BHI nun artigo publicado en Berria e Diario de Noticias no que consideraron inaceptable cuestionar as decisións pedagóxicas do profesorado sacando fóra de lugar o tema.

“O tema da carpintaría está en Baztan, non trouxo libros”, explica Fernández. E aquí chega a trama: a polémica sacou a relucir cousas que van máis aló da literatura, o ensino e as polémicas políticas, como a preocupación de moitos baztaneses, o luxoso hotel de Lekaroz, o campo de golf e os plans para facer moitas novas casas. Itzi Torres, membro da plataforma “Aroztegia… eta gero zer?”, publicou hai dous anos nesta revista algunhas das preguntas que suscitou o proxecto: “A que vén a urbanización de 226 vivendas nun pobo de 340 habitantes, o suficiente como para duplicar a poboación? Quen vén vivir alí? Como cambiará sociolingüísticamente o pobo e o val? Por que o décimo sexto pobo en Baztan cando hai máis de 800 casas buxán?”.

Hai un ambiente confuso ao redor da Carpintaría, pero a literatura ten que fuxir da problemática social? A novela negra ha feito todo o contrario: a literatura deste xénero mergúllase nas augas turbulentas da sociedade e dedícase á ficción dos materiais extraídos, engadindo a crítica social como elemento. O obxectivo dos alumnos era mostrar aos alumnos que é a novela negra no instituto de Lekaroz, e un exemplo próximo pareceulles que podía atraer aos mozos. Tras pasar por lugares que se lles coñecen, os personaxes de zer? aseméllanse a un conflito actual, e o texto ten o aspecto do eúscaro que utilizan os mozos do val. Con estes argumentos, o instituto explicou á Consellería de Educación de Navarra a elección da novela. Así mesmo, lembraron que, ademais da novela de Prat, este ano tamén son libros de xénero negro Xahmaran (Erein, 2009), de Jon Arretxe, e Piztiaren begi (Elkar, 2012), de Alberto Ladrón Arana.

O programa de estudos conecta cunha tradición literaria arraigada en Baztan: por exemplo, o escritor Mariano Izeta de Elizondo, O diñeiro perdido (1962, Auspoa), foi un dos precursores da novela policiaca en eúscaro. A segunda novela protagonizada polo detective Jon Bidart, As cartas de Elizondo (1977), de Gotzon Garate, tamén se atopa no Baztan. E, tirando dese fío, desde 2014 organizan no val (H)Ilbeltza, a Semana da Novela Negra Vasca. A edición deste ano celebrouse entre o 15 e o 21 de xaneiro e está a adquirir fama ano tras ano, atraendo a destacados escritores de toda Euskal Herria e amantes da novela negra.

E aí está o nó da historia. O portavoz de UPN, Alberto Catalán, ao discutirse o tema no Parlamento, fixo unha declaración sospeitosa: “Fálase da novela negra de Baztan. Si, por suposto. Por que non recoméndase a triloxía de Dores Redondo? Iso tamén está ambientado no Baztan e está a provocar que moita xente vaia a Baztan a coñecer os lugares onde ocorren as tres novelas”. Parece que a dereita rexionalista ten prioridades literarias: Os libros de Redondo si, non as novelas negras en eúscaro.

Até o último paragráforo non apareceu ningún detective nesta historia, pero aquí vén correndo, dicindo que antes de pechar a edición temos que darnos unha pista importante: “Busquei información sobre Dores Redondo e atopei unha entrevista…”, interrompeu a conversación para respirar; “… cando lla fixeron no programa Páxina Dúas de TVE”, engadiu, e púxonos a pantalla diante dos extremos: Redondo aparece sentado no medio dunha paraxe bucólica co presentador á vez. Detrás deles, un edificio. “Palacio de Arozteguia, Lekaroz”, detalla o grafismo. “Isto explícao todo”, di o detective. Preguntámoslle que quere dicir. “Foder, está claro: A operación de Aroztegi pasa máis facilmente xustificándose cun fenómeno cultural. Pero claro, para iso necesitan un Baztan idílico, para traer a Basajaun, a Tartalo e aos turistas da capital esas cousas, non novelas que critican o proxecto. Non o ves?”. Ben, ben, será mellor deixar a cuestión aquí antes de que pareza unha teoría conspiratoria. -Ti verás. Pero pensei que estabamos a falar dunha novela negra: ás veces a realidade ten que aparecer por medio da ficción, para que me contratastes?”. Non soubemos que responder. Tras un silencio embarazoso, acendeu un cigarro, recolleu o pescozo da gabardina e saíu da redacción, ás escuras rúas.