Desde os medios de comunicación que dan importancia á cultura vasca até os xornalistas que tiveron que acudir a Wikipedia para saber quen era Artze, o discurso sobre o poeta destaca o seu traballo no renacemento da cultura vasca a partir da década de 1960 como membro de Ez Dok Amairu; ou como traballou na recuperación e dignificación da txalaparta xunto ao seu irmán Jesús. E como non: As letras de Artze convertéronse en himnos para os euskaldunes cantadas por Mikel Laboa. Pero hai máis Artze máis aló dese “relato unificado”, como se pode comprobar facendo unha simple incursión nalgúns dos libros que se mencionaron estes días. Outra cousa é si mergullado nesas augas, o poeta aplaudido por todos non se volve un pouco incómodo para algúns.

Non se mencionaron moito, por exemplo, os potentes poemas que Artze escribiu nos seus primeiros libros sobre a opresión e a alienación que sofren os traballadores. Na liña das vangardas da época, a primeira publicación do usurbildarra traía propostas parecidas ás que se chamaban poesía concreta, desde Isturitz até Tolosa (1969, autoedición). Unha delas era a coñecida como “lanalanalana”, na que aparece como maquinaría industrial a palabra “traballo”, repetida unha e outra vez, preguntando si de cando en vez ten lugar a palabra “home” –entón aínda se utilizaba como sinónimo de “persoa”– antes de pisar as monotonías da máquina.

Este aspecto de Artze, que tamén aparece noutros números, pode conectar coa experiencia vital de moitos lectores de hoxe en día. O traballador precario de hoxe dedícase tanto ao obreiro de entón como ao de entón, no libro Laino guztien azpian (1973, autoedición):

O
home
come traballo, come máquina
comecartos É HOME? polo
pescozo agarramos á
humanidade e ao mundo, como abrimos
as xanelas coas ás

Nestes primeiros libros pódese ler o reverso das promesas de desenvolvemento e benestar que ofrecía o capitalismo industrial. O crítico literario Jon Kortazar, nun artigo publicado hai vinte anos na revista Lapurdum, explicaba que a obra nos deshumaniza. Pero tamén fala de alienación fóra do lugar de traballo, pondo o consumismo no punto de mira, ou mirando á burguesía con sarcasmo –“o noso canellón / raro / vello pescozo branco / dicía: / «Hai necesidade dos esmoleiros no mundo, / si non / en quen fariamos caridade?», ou sinalando a destrución da natureza pola contaminación das fábricas. E non en abstracto: Refírese á casa de Artze, xunto ao río Oria, desde Isturitz en Tolosa.

Sangue do
ORIA,
sangue podre dun pobo; alí
vaiche cuberto de
pus de mouras cubrindo
o fedor do medo

Tal e como explica Kortazar, “o río Oria nos poemas de Artze non só é unha natureza usada e embarrada, senón que tamén é, en gran medida, un símbolo da dependencia que sofre todo o pobo”.

En busca de encoadre para completar o retrato

No relato mediático posterior á morte de Artze, esta faceta do poeta quedou, como moito, en segundo plano. Do mesmo xeito que outros creadores que empezaron na década de 1960, só considerouse unha parte que hai que illar para encaixar no marco da autoridade actual: un avó sinxelo e simpático que escribía sobre os paxaros cos nosos fermosos recunchos; un home situado entre a tradición e a modernidade, coma se fixese poesía en liña con algúns espectáculos neo-folclóricos que se realizan hoxe en día. Un Artze que escribía cousas bonitas e inofensivas, unha obra que apenas expón problemas, porque se nos presenta buxán de contido.

Esquécese o clima social que rodeou ao creador en todo momento, non se menciona como o rompeu de contido e forma co que se podía esperar dun poeta vasco. O discurso sobre el complétase cunha versión reducida, sen que poida vincularse coas tensións sociais actuais nin coa cultura máis avanzada. De aí non poden saír máis que lecturas nostálxicas sobre a época e a obra dos pastores, que afunden ao público nunha mitoloxía colectiva pecha.

Trátase dunha operación que se repetiu varias veces ao falar de Ez Dok Amairu: só a parte “fiucega” do que lle deixaron os seus membros entra na foto da época. As que aínda hoxe poden ser incómodas quedan á marxe. Quen fala, por exemplo, da petición dos artistas de conseguir unha dignidade económica mínima no texto “Sobre a nosa conduta”? É posible que se trate de cuestións que non foron resoltas na súa totalidade nas políticas culturais que se levaron a cabo?

Pero estas son as cousas que quizá habería que subliñar ao mirar atrás 50 anos, xa que os creadores non fan o percorrido en branco, senón en dialéctica co contexto que lles tocou vivir. Nesa tensión, Artze e a compañía debuxaron unha posible Euskal Herria, algo que non existía, e levárona á sociedade, abrindo os límites do posible. Debaixo de todas as néboas, el dixo:

A nosa loita
é o tempo e a terra.
Algo que non
podemos facer nós nin ninguén
máis que nós.