De onde che vén o apelido Cleix?

Un dos seus antepasados, ao parecer, chegara de Lieja (Bélxica) e asentouse en Aldude. O apelido orixinal, con todo, era Glaize. Despois, o pai de Birrapitxi, Eñaut, chegou a esta parte dos Pireneos como pastor e viviu nunha granxa construída por el ata que a familia se trasladou a Zilbeti.

Aprendiches euskera en casa?

De pequeno vivía no pobo, ata que vin a Pamplona a estudar. A nai entendía o eúscaro, pero perdeuno. Os tíos si, foron a América, onde conservaron o eúscaro. Era do Pai Mezkiritz, tamén vasco. Pero a nós non nos ensinaron. Comecei a aprender eúscaro cando estaba no primeiro curso da universidade, e entón deime conta de que tiña eco e melodía da lingua, porque os panos falaban xuntos en eúscaro, e porque moitas das palabras e expresións que usabamos en castelán foran traducidas directamente do eúscaro. Por iso dixéronme que falaba moi raro cando vin a Pamplona con 8 anos ás monxas.

Cando xurdiu o vasquismo?

Estudei o bacharelato nas monxas, e logo fíxeno no instituto UBI zen, e alí coñecín a varios compañeiros que se movían no ambiente académico que había en Pamplona. Entón empecei a pensar niso e decidín que tiña que aprender eúscaro. O primeiro ano de universidade, inscribinme alí mesmo, nas clases que impartía José Basterretxea Oskillaso de Gernika. Ao ano seguinte, fun ao euskaltegi Arturo Kanpion e aprendín durante catro anos, facendo xornalismo. Para aprender o eúscaro era moito máis divertido que o xornalismo. Aprender eúscaro aclaroume moitas cousas que non entendía de min mesmo. Deime conta da presenza das dúas linguas que tiña dentro de min, e aprendín a diferencialas.

Cando eras jovencito tamén atopaches o feminismo que sentiches no ventre.

É verdade. Aos 15 anos atopeime con moitas cousas. Entón fíxenme cidadán. Antes diso vivía na cidade durante a semana, pero os fins de semana volvín ao pobo e alí estaba contento. Ao principio da adolescencia empecei a coñecer outro mundo. Había folgas duras, todo era moi complexo e naquel ambiente coñecín a visión política do eúscaro, e da mesma maneira, o feminismo. Parecíame inxusto ter que facer algunhas cousas de maneira diferente porque era unha nena. Non aceptaba moitas cousas. Moitas das miñas afeccións non estaban do todo ben vistas nunha moza, como pasar moito tempo lendo na miña habitación, ou escribir. Era coma se estivese a facer algo sospeitoso. Outro exemplo: no pobo era moi normal que mozos e mozas xogasen xuntos, tamén no fútbol. No colexio, as monxas prohibíronnos xogar ao fútbol pensando que non era feminino. Entón sublevámonos e empezamos a xogar ao rugby. Empezamos a dar patadas entre nós e as monxas asustáronse e déronnos permiso para seguir xogando ao fútbol.

No ensaio Literatura eta harrikoa escribiches sobre literatura e feminismo.

Sempre me gustou o ensaio. Neste tipo de traballos mecánicos as miñas ideas multiplícanse e así é como empecei a redactar o libro. Quería sacar algunhas cousas que tiña dentro. É unha reflexión sobre as cousas que vivín por nacer muller. Non son nin moito menos un intelectual do feminismo. Lera moito e así me atopei, por exemplo, con Virginia Wolf. Atopei unha habitación facendo o traballo dun mesmo, reflexo de moitas cousas que pensaba.

Cales son as ideas que quixeches destacar?

Mulleres e homes, todos temos dereito a desenvolver o que nos pertence, estean ou non de acordo coas normas de xénero hexemónicas. Estas normas son, ademais, variables no tempo.

Atopeime cunha idea central: que crear é algo que tes que facer libremente por ti mesmo, sen deixar que os demais digan o que es ou quen es. Nestas ideas atopei as razóns das miñas sublevacións particulares. As ideas que limitan o que tes que aprender e o que non, ou o que tes que facer por nacer muller, funcionan para dominar a creatividade.

Pódese falar de literatura feminina e literatura para mulleres?

Son cousas distintas. A literatura é de todos e para todos. Dá a impresión de que só é cuestión de xénero, de mulleres. Na literatura non quero distinguir entre homes e mulleres, pero, ao mesmo tempo, a literatura escrita por mulleres concienciadas atráeme, e síntome obrigado a impulsala, para favorecer a igualdade. Creo que é necesario facer unha exclusión positiva, pero en realidade é unha contradición.

Hai estudos sobre esta idea e din que as mulleres utilizamos máis metáforas como a auga. Non o sei. Quizá utilizamos cousas que teñen que ver coas nosas vivencias, pero ao mesmo tempo é incrible ver o natural que falan os homes de experiencias que non viven, como o parto, por exemplo. Ademais, eles crearon estereotipos e nós, as mulleres, temos que tragar... Por iso, as mulleres cústanos moito escribir sobre o que queremos, como queiramos: si quero contar algo desde o punto de vista da miña experiencia, e si as formas de contar que hai para iso son creadas polos homes...

Por outra banda, díxose que as mulleres non somos capaces de desenvolver o pensamento abstracto. Si dinche iso, unha e outra vez, e gústache o mundo das ideas sendo muller, podes pensar que es unha muller estraña. A min gústame o ensaio e a poesía tamén. As etiquetas son moi fáciles de pór e prexudican moito á xente. Recoñezo que por iso sufrín. Na adolescencia todos sentimos estraños. No meu caso, as ferramentas típicas das mozas para facer fronte a esta rareza, a elegancia, a maquillaxe e acudir ás discotecas a ligar, non valían. Encántame bailar, pero cando era novo, como nunha feira de gando, sentíame así nas salas de festas, e non sei si hoxe en día ocorre algo parecido.

Non avanzamos moito nese asunto, non?

Sospeito que non. E de onde vén iso? Non queremos velo, pero iso é o que está a suceder porque a propia sociedade e as súas estruturas manteñen esa mentalidade. Iso desgústame. Axitámonos coa violencia machista, pero non facemos nada para interrompela. Hoxe, como antes, si unha moza di que non a un home, ten que darlle explicacións. Moitos homes non aceptan o non. É impresionante e non cambiou porque as estruturas superiores seguen alimentándoo. Patriarcado, capitalismo… Chámelo como queiras, pero segue aí, e iso non convén aos máis poderosos.

Non imitar o que fai o outro xénero é unha das claves do feminismo?

Si, pero é difícil. Virginie Despentes propón, por exemplo, o contrario: que as mulleres se fagan como os homes, porque pola contra non nos farán ningún caso. Por exemplo, non renunciar ás formas que utilizan os homes para defenderse. Pero traballando desde un feminismo consciente. Doutra banda, hai mulleres que se comportan como homes e que non teñen medo a prexudicar a outras mulleres, máis exixentes coas mulleres que os homes. Desprezan ás mulleres que supostamente non alcanzan o seu nivel. Iso non é o que propón Despentes. É escandaloso para algúns, pero é moi interesante o que conta este escritor. O libro de teoría de King Kong é incrible [trouxo ao eúscaro Itziar Dez de Ultzurrun], e recoméndoo a todos, e en especial aos homes. Pode parecer unha provocación, pero non é iso. Despentes conta a súa historia: violación, experiencias na prostitución…

Volverías traballar como xornalista?

Non volvería ao tipo de xornalismo que facía en Euskal Telebista. Foi unha boa experiencia, pero tamén pasei malos intres. Entón comezou a cambiar o xornalismo. O espectáculo comezou a cobrar cada vez máis importancia e así é.

Elixín estudar xornalismo porque me gustaba escribir, pero hai moitas cousas que non soporto, desde un punto de vista sexista por exemplo. Os presentadores van vestidos coma se fosen a unha voda. No inverno, con elegantes vestidos de tirantes, cuns tacóns incribles… E iso é un modelo para a sociedade. Isto non fai ás mulleres máis poderosas, senón máis débiles. A mensaxe é que a imaxe é moi importante, quizá a máis importante. Na televisión francesa non é tan extremista, por exemplo, os traxes son máis sinxelos, e en Inglaterra o mesmo. ETB segue o modelo doutras televisións do Estado e non gústame. Ultimamente vexo TV3. Entre as televisións convencionais, paréceme a máis digna.

Por vocación de tradutor?

Gústame dar o mellor que podo nun idioma que foi creado noutro idioma. Transporte de ideas dun idioma a outro. Gústame moito xogar cos idiomas.

Sen dúbida, o feito de nacer e crecido nun ambiente plurilingüe influiría niso. No pobo, ademais da presenza do eúscaro e o castelán, tamén había influencia do francés, e desde pequeno sentín unha gran curiosidade polas cousas novas. Á nosa casa acudían con frecuencia “americanos”, con expresións inglesas na boca. O meu pai fora pastor en Idaho e os meus tíos da parte maternal estaban en California.

Stéphane en Hessel Vos enfurecéis! que importancia tivo para vostede a tradución do traballo?

Ese traballo, e os outros dous que se publicaron ese mesmo ano, en 2011, foron o Manifesto dos Economistas sorprendidos e os encargos da editorial Denonartean Fukushiman, recentemente estreada á hora da publicación Ez ikusi ikusi. Estivemos moi vivos, porque querían publicar o traballo de Hessel en varios idiomas á vez. O dos economistas e o de Fukushima tamén foron moi rápidos, apremados pola realidade, a crise e os accidentes nucleares. En 2014 fixemos unha cuarta: Filosofía explicada á súa filla. O traballo foi máis tranquilo.

Cales son os principais retos do renovado Servizo de Eúscaro?

Para empezar, hai que dicir que non é certo que no Concello de Pamplona non se fixo nada nestes anos. Pero o camiño da normalización reduciuse moito no tempo que UPN dedicou ao goberno, e o eúscaro traballouse sobre todo no ámbito cultural. Moitas cousas quedaron conxeladas en 1999. En 1997 aprobouse a ordenanza de eúscaro. Aínda que se fixeron algunhas cousas, outras moitas gardáronse en caixóns.

A mesma ordenanza reduciuse en tres ocasiones, ata que en 2012 levase a cabo a cuarta modificación, neste caso, para ampliar lixeiramente a súa capacidade: aprobouse unha proposta para facer unha tipografía máis lexible a empregada en eúscaro en rótulos e textos en eúscaro.

Agora o equipo de goberno do Concello quere recuperar o espírito daquela ordenanza inicial, e por iso hai que pór en marcha moitas cousas. Para iso reestruturouse o Servizo de Eúscaro, coa incorporación dos tradutores e a contratación dun novo técnico de eúscaro.

Con todo, é difícil chegar a todo en pouco tempo e cos recursos que temos. Non sei si superamos a crise económica, pero aínda estamos a sufrir moitas das súas consecuencias.

Que é o máis urxente?

Moitas cousas: necesitamos un plan de uso de face ao interior e un plan de eúscaro de face á cidade. Temos que precisar que podemos facer cos recursos que temos, o servizo á cidadanía emateko.Gauza está moito por facer. Nós temos que dar os pasos que xa se deron noutras localidades máis pequenas da Comarca de Pamplona. Algúns fixeron grandes esforzos para non ver eúscaro en Pamplona, e por iso estamos peor que en moitos pobos máis pequenos. Agora empezamos a colaborar co resto de servizos de eúscaro para crear sinerxías. Estamos en Pamplona, na Comarca de Pamplona, e ao mesmo tempo a nosa cidade é a capital navarra, e iso non hai que perdelo de vista.