O pantano de Yesa foi inaugurado durante o franquismo, en 1959, con 2.400 hectáreas de terras de cultivo mergulladas e favorecendo o despoboamento das localidades de Tiermas, Ruesta e Escó. Tivo problemas de seguridade desde o principio, xa que a ladeira que soporta a presa é geológicamente moi inestable. Os expertos levan anos alertando destes riscos. Con todo, en 1985 aprobouse o proxecto de ampliación do encoro.

O proxecto inicial prevía triplicar o aforamento do encoro, pero unha gran loita social e xudicial conseguiron reformar o proxecto: duplicarán o volume do encoro pasando de 490 hectómetros cúbicos a 1.079. Nun principio díxose que as obras estarían terminadas para 2009, pero o prazo foise atrasando ata que se consolidasen en 2020. As obras, que inicialmente foron adxudicadas por 113 millóns de euros, eleváronse a 433 millóns de euros, o que supón cuadriplicar o orzamento da obra. A esta cantidade hai que sumar 277 millóns de euros destinados a “obras complementarias”.

En canto aos efectos, o aumento da presa provocará danos nas Zonas de Especial Conservación e nos Lugares de Importancia Comunitaria que compoñen a rede ecolóxica Natura 2000 e aumentará a probabilidade de deslizamiento das ladeiras. Ademais, as augas ocuparán as terras máis fértiles/fértiis dos pobos de Artieda, Mianos e Sigües. Tamén afectará o patrimonio do Val, xa que reducirá os 22 quilómetros do Camiño de Santiago.

Sen informe oficial de movementos e riscos

O geólogo da Universidade de Zaragoza, Antonio Casas, é un dos expertos que máis investigou sobre Esa. Desde 1990 comezouse a alertar dos riscos do encoro e posteriormente comprobouse a corrección das previsións dos seus informes. O pasado mes de febreiro, no Parlamento de Navarra, manifestou que a situación da ladeira dereita é "insosteible", que se está movendo uns milímetros ao mes e que o movemento se estendeu a zonas non previstas inicialmente. Neste sentido, Casas asegurou que a situación "vai ser insosteible" de face ao futuro da crise.

Con todo, o Goberno español e a Confederación Hidrográfica do Ebro (CHE) non aceptan as investigacións de Casas e doutros expertos, e a Confederación non facilita información algunha respecto diso. Por iso, os colectivos cidadáns levan anos esixindo ao Goberno de Navarra o exercicio das súas competencias para solicitar informes de avaliación independentes a nivel internacional para valorar os riscos existentes. E tras varias negativas, finalmente recibiron o si: o 6 de setembro, o Goberno de Navarra anunciou que se encargará o ditame de expertos internacionais e que os custos do informe concretaranse nos orzamentos de 2018.

Así mesmo, pediron ao Goberno central que paralice as obras ata que se elabore o informe. A intención non foi máis que ratificada polos resultados da investigación levada a cabo por técnicos do Goberno e que se deu a coñecer o 9 de outubro: a seguridade non está garantida nas obras de ampliación do encoro de Yesa e a Confederación Hidrográfica do Ebro está “subestimando” o risco.

Os obxectivos oficiais da ampliación, en dúbida

José Luís Beaumont é un avogado que estivo no banco do pantano de Yesa. Coñece de cerca ao CHE e definiuno como “símbolo da opacidade”: “Cando hai problemas escóndense ou se lles subestima, Esa non é unha excepción. No Estado español acéptanse proxectos de grandes obras hidráulicas sen realizar estudos xeológico previos, e despois, cando hai problemas, desvíanse diñeiro público”.

Segundo Beaumont, detrás da ampliación do encoro hai un obxectivo oculto: segundo a versión oficial, o novo bloque de formigón que se está construíndo apoiarase na presa orixinal, mentres que el cre que será ao revés, é dicir, para asegurar o orixinal. “A CHE nunca o dixo, porque debería asumir que o encoro actual non é seguro e que hai que baleiralo até atopar unha solución”, explicou.

“No primeiro proxecto da ampliación prevíase que as presas tivesen unha dimensión de 1.225 hectómetros cúbicos, e si fosen construídas así, non sería posible cumprir o encoro, aínda que a presa se pechase durante todo un ano –isto non é posible, porque polo menos hai que deixar o caudal ecolóxico do río–, xa que a achega do río Aragón é menor”, argumenta o avogado. Na súa opinión, a construción dunha presa destas medidas pode ter como único obxectivo o sostemento da vella presa.

Similitudes co encoro de Vajont

Os movementos que se están producindo teñen similitudes cos que os expertos detectaron no encoro de Vajont (Pordenone, Italia). “Desde a fase de construción houbo problemas en Vajont, técnicos expertos insistiron en que si se producía unha deslizamiento, si o encoro estaba cheo ou si o movemento apresuraba, podería producirse un desastre como o que din sobre Yesa. E como aquí, alí non lles fixeron caso”, denunciou Beaumont.

En concreto, en outubro de 1963 produciuse un deslizamiento importante cando o nivel de auga do encoro era elevado e un bloque de 260 metros cúbicos caeu sobre a auga, o que orixinou unha onda de 200 metros de altura. A onda superou a presa, o pobo levounos ante si e causou uns 2.000 mortos. O avogado denunciou que se lle "vendeu" coma se tratásese dun accidente "inevitable" causado pola natureza.

Sen ferramentas fronte a riscos

Iker Aramendia é habitante de Sangüesa, un dos pobos máis próximos ao risco, e membro do colectivo Ese+Non. Este grupo denunciou en numerosas ocasións que a che non deseñou ningún protocolo de emerxencia para facer fronte a unha suposta catástrofe, nin sequera durante a crise de 2013. Ese ano producíronse danos graves na á dereita e desaloxáronse 60 vivendas das urbanizacións dA Tranquilidade e O Inglés. Algúns expertos, entre eles Casas, recomendaron o desaloxo de Sangüesa. “Ante o perigo vimos que non tiñamos ferramentas”, denunciou Aramendia.

Desde entón non deixaron de loitar e conseguiron espertar a concienciación: “Non foi fácil que a xente se dea conta da situación, porque o problema leva moitos anos, e dicir de súpeto que todo un pobo está en perigo é pasar unha liña vermella, tes que exporche a vida cotiá”, declarou. Custoulle explicarlle o que é vivir con esa inquietude: “Cando chove aquí, pola noite, empezas a pensar nas túas pantasmas e non podes descartalo. Logo vete á rúa e alí tamén salgue o tema. E cando non hai información, aumentan os medos”.

Con todo, Aramendia mira o futuro con esperanza: “A maioría do Parlamento de Navarra está agora ao noso favor, recoñeceron a necesidade de solucionar o problema e puxeron en marcha as súas competencias. Ademais, a Comisión Europea mira máis ao medio ambiente e iso pode ser unha oportunidade. Un xuíz, co noso caso na man, cos informes técnicos, non poderá mirar a outro lugar: terá que deterse, analizalo e buscar unha solución”.