Sempre che atraeron as palabras?

De mozo quería ser músico. Tocaba a guitarra eléctrica e iso era o que máis me gustaba, pero tiven que deixala por un mal medicamento. A pesar de que a miña contorna familiar é castellanoparlante, desde pequeno aprendín euskera. Dalgunha maneira, a miña forma de manifestarme como persoa ou por revelación era enfrontarse ao eúscaro. Con todo, cando cheguei á universidade deime conta de que en Iruñea é onde está en xogo falar en eúscaro e ser euskaldun, e iso fíxome cambiar de opinión.

Comecei a estudar Economía na Universidade Pública de Navarra, pero funme inmediatamente á UPV a estudar Filoloxía, atraído polo eúscaro. Coñecer algúns textos antigos vascos deume que pensar. Textos tan belos como a khantoria de Bereterretxen ou a resinula Txori leváronme a pensar que toda esta cultura naceu no seo dun grupo humano, e que hoxe en día non hai máis herdeiros que nós.

Aprendiches xaponés.

Primeiro namoreime de Xapón e logo chegou o idioma. Comecei a estudar xaponés aos 16 anos. Pola miña conta. Vin o coñecido método Xaponés en viñetas e así empecei. Estimulábame moito a miña afección polo Xapón e aprendín moito.

Logo decateime de que había oportunidade de aprender na Escola de Idiomas de Pamplona e estiven alí durante tres anos, cando terminei, seguín pola miña conta.

Como empezou esa afección?

Gustaríame sabelo! Pregúntanme moitas veces. Recordo que desde pequeno sentín un punto de fascinación polas cousas do Xapón. Os debuxos animados, por exemplo, eran moi especiais para min. Detrás deles estaba a cultura, a forma de facer as cousas. En Shin Chan, por exemplo, o tipo de relacións que se vían, o humor… eran diferentes e dalgunha maneira sentín que a miña forma de ser parecíase máis a iso que á da miña ao redor, ese sentimento foise crecendo a medida que avanzaba.

En que che identificas co carácter xaponés?

Cada xaponés é un mundo, pero hai algunhas características que coinciden moi ben coa miña natureza. En canto ás relacións, como elas, eu tamén manteño as distancias, son silenciosa e gústame dar o seu sitio aos demais. Nada máis coñecer a alguén, non sinto tan amigo seu. Manteño a distancia e iso para min non é malo, porque iso permite construír algo máis no tempo ou non, pero sempre mantendo o respecto. Moitos xaponeses dixéronme “es máis xaponés que eu!”. Non creo que Xapón sexa un lugar mellor que este, pero os seus códigos, as súas formas de comunicación das persoas, as súas formas de traballar, están de acordo comigo.

É difícil facerse amigos alí?

Relacionarse non é fácil, e até diría que a soidade é un problema nacional. Non sei si é o noso concepto de “amigo”. En Xapón moita xente pásao moi mal.

E son tan afeccionados ao traballo como o que se pensa?

Diría que aquí o máis importante é o que di a lei. Si cúmprese o que pon nun contrato, xa ninguén debe nada a ninguén. Non sentimos ningunha obrigación no equipo de traballo, porque diferenciamos entre os nosos obxectivos e os da empresa.

Xapón é grande e as diferenzas son amplas, pero nas grandes cidades como Tokio, Osaka ou Yokohama a concepción do traballo é diferente: a distinción non é tan clara entre o individuo e o grupo empresarial. Se ti vas a casa antes que os demais, os demais terán máis traballo. Probablemente non obterás máis diñeiro por traballar máis horas. O traballo pode terminar cando o xefe ou responsable vaise a casa. En calquera caso a permanencia de 12 horas no centro de traballo non significa que estean a traballar intensamente todo o tempo. Con todo, non hai que pensar que sexa así en todas partes. Ademais, en Xapón esta cultura de traballo non é tan tradicional, é algo relativamente novo. De feito, os xaponeses son bastante mediterráneos. Hai dous anos, despois de estar en Tokio, pasei o verán como voluntario un pouco ao sur. É outro mundo. Alí levantábanse tarde, non cumprían os horarios, o almacén estaba feito unha pocilga… e eu, asombrado, conteilles todo iso como moitos tokiotas.

A educación ten unha importancia vital?

En Asia Oriental en xeral, e quizá pola influencia do confucionismo, a sistematicidad valórase desde a infancia. Para ser un gran pianista tes que empezar aos 5 anos e tocar varias horas ao día. Na escola o mesmo. Nas grandes cidades, unha vez finalizadas as clases, os pais enviaranche á academia, aínda que sexa o mellor da clase. Sempre están a preparar probas de acceso para poder acceder á mellor universidade ou instituto. A competencia é, por tanto, moi alta. De feito, hai probas de acceso á Educación Infantil.

Ves algunha relación entre o eúscaro e o xaponés?

Uns poucos propoñen que hai tempo houbo unha lingua que se estendeu por Europa e Asia e que o eúscaro e o xaponés son as súas últimas ramas. Non hai forma de xustificación. Hoxe en día as dúas linguas teñen moitas cousas parecidas: o número de vogais, as palabras normalmente teñen dúas sílabas, o sistema de declinación similar… É certo que, en xeral, cando un xaponés sabe eúscaro e castelán, fala mellor en eúscaro, porque a súa nai é máis próxima á lingua.

Hai dous anos participou no concurso Xaponés Oratoria.

Foi unha experiencia moi bonita. Fun só a Madrid sen saber moi ben que tipo de competición era. Non me custa falar en público e saíume bastante ben. Déronme o terceiro premio e a min sorprendéronme, xa que os rivais estiveron máis tempo en Xapón.

Por que elixiches a poesía de Dylan Thomas para facer a túa primeira tradución?

Dylan Thomas era un bohemio, a súa vida foi bastante desastrosa. Desde que empecei a ler fascinoume o resultado estético que obtiña. Non sabía nada da súa vida, pero tiña unha forma moi especial de representar as cousas e iso sempre me gustou. Despois de coñecer á persoa, decateime de que todo o que creaba facíao coa intención de ser o único dono de si mesmo. Quería que as súas ideas, as súas imaxes… fosen súas e non de ninguén. Gústame que unha persoa así cree eses poemas excelentes. Tiña problemas para identificarse cos grupos e eu, dalgunha maneira, teño algo en común con iso. Ao vela, sentina máis cerca. Eu tamén teño esa necesidade de obrar pola miña conta.

Para min foi unha escola tremenda. Cando te pos diante dun poema seu tes que resolver moitas cousas desde o punto de vista do significado, do ritmo, da forma… É sorprendente como compuña os poemas e como os lía. Cando lle lin que os seus poemas teñen que lerse literalmente, para min foi unha especie de revelación. Thomas lánzache directamente ao cerebro unha serie de imaxes terribles, un tempo, cun derrame. Iso é un poema.

Entón, para gozar dun poema non hai que entendelo necesariamente?

Vostede pode ou non tentar interpretar, digamos, como un cadro. Pero daría prioridade á capacidade de “ver” o poema. Tamén é unha forma de interpretar, recoller o que che mostra a imaxe. Por suposto, as imaxes non son aleatorias, teñen un sentido no conxunto, e sempre hai que mergullarse nese nivel inferior, pero eu creo que a poesía é a sensación que se dá nese encendimiento de imaxes.

Vostede tivo que facer esas dúas lecturas, que é o que fixo entón recrear eses poemas?

Quizá toda a literatura, pero sobre todo a poesía, ten que reinventarse, porque se non, ao volver pérdese. Dylan Thomas, por exemplo, escollía palabras ás veces polo seu son. Sacrificaba a mensaxe polo son. Se non interiorizas esa lóxica, que é o que estás a facer? Unha axuda para ler a tradución ou o orixinal? Os autorretrabajadores toman enormes licenzas, pero cando o texto non é teu debes tomalo con moito coidado. Para iso tratei de ler textos que estudaban en profundidade a súa poesía, para contextualizar o que é en liña por liña. Iso é unha tradución crítica. Tiña que conseguir un poema que valese en por si, respectando o traballo orixinal.

Que tipo de traducións realízanse en Euskal Herria?

Paréceme que na literatura vasca, quizá porque é pequena, sempre estamos a mirar ao seguinte fito, cando teremos unha novela en eúscaro ou non se que obras en eúscaro… Parece que buscamos máis prestixio que bos textos, ou aos castellanohablantes querendo dicir que temos tal libro en eúscaro antes que en castelán, etc.

Podemos dicir que temos Kixote en eúscaro e que o podemos compartir en Facebook, marabilloso, pero outra cousa é que o lector se achegue ao texto e poida gozalo. Creo que deberiamos fixarnos máis nisto, no que temos e non tanto nas mouteiras, onde e onde temos. Non me refiro á calidade das traducións, pero o importante é decidir onde se sitúa o foco: o logro vasco ou o logro literario.

Ten sentido volver a Lorca en Hego Euskal Herria?

Pode telo. Borges dicía que o orixinal non é fiel á tradución. A tradución ten algo que non ten o orixinal. Por exemplo, os que somos bilingües de carácter somos diferentes nunha lingua ou noutra. Temos diferentes formas de expresar as ideas e, por tanto, facemos diferentes relacións en cada idioma, por iso, aínda que se entenda unha obra literaria no idioma orixinal, ao lela quizá a leremos doutra maneira. Podería xurdir, por exemplo, un refrán político inesperado que dificilmente influiría no castelán entre nós.

Que feixes agora?

Propóñome viaxar a Xapón canto antes. Despois do verán. Antes de irme me, gustaríame publicar algunha tradución feita desde o xaponés para facilitar a procura de traballo. Xa teño dous traballos traducidos ao euskera e agora están en fase de revisión. Son novelas curtas. Ademais, estou a traducir ao castelán a primeira parte dunha novela moderna en xaponés para enviala ás editoriais.

Mentres tanto fago traducións técnicas. As traducións literarias dan prestixio pero para gañarse a vida hai que facer outras. Como freelance, devolvo documentos, patentes, artigos de ciencia, cartas… do inglés e sobre todo do xaponés.

É difícil irse a vivir a Xapón?

Até agora era case imposible. Tiña que ser un profesional moi especial, necesitaba unha empresa que se ocupase de vostede ou tiña que estar a cursar estudos, pero agora está a abrir un novo camiño para poder traballar alí un ano. Con todo, para logralo debes demostrar que tes boa saúde e que podes vivir pola túa conta, e por suposto, o número de persoas que poden conseguir visado está moi limitado. Outra característica dos xaponeses é a desconfianza cara aos estranxeiros. Exprésanlle desconfianza, pero con moi bo aspecto. Trátanche moi ben, pero esperan que che vaias como viñemos. Para eles é moi importante coidar a harmonía colectiva.