1932, París. Cales son os seus primeiros recordos alí?

O pai tiña o costume de cambiar de casa en casa. Nunca podía estar tranquilo nun sitio. Eu nacín en Montmartre. Estiven alí dous anos. Logo trasladámonos a outra casa e sempre así. Naquela época había tantos caseríos chipíes en París, e nós viviamos neles, sempre en aluguer. Teño recordos dos vamlieu e os arrabal de entón, pero eran sitios moi tranquilos, había ambiente rural, había lactantes vendendo leite de casa en casa. Cando chegou a guerra, separámonos pronto: pasamos dous anos en Zuberoa, desde 1939 até 41. Iso salvounos.

Que queres dicir, salvala?

Comiamos. Existente. Non había pan, pero si millo. Millo, millo e millo. O trigo e a fariña procedían do norte de Francia, e esta fora ocupada polos alemáns. Estabamos baixo o soportal, recordo que cantabamos en honra do mariscal. Vivía ben en Zuberoa. Pero había que volver a París, onde non había nada que comer. Volvemos de Zuberoa e no primeiros seis meses viviamos moi ben, xa que conseguimos un porco que, morto, puidemos pasar porcos, chourizo, tripot e chourizo, na fronteira interior francesa. Estabamos no tren e ao cabo dun intre estabamos os soldados. Non eran alemáns, eran austríacos. Baixamos do tren, a nai coa perna rota, e o soldado preguntou: “Tedes algo que declarar?”. E a nosa nai, mostrando aquela perna rota, exclamou: “Isto!”. E fixéronnos subir de novo ao tren, cos nosos porcos e todos. Con eles aguantamos seis meses.

A guerra terminara.

Pero a fame continuaba, porque Francia non levantaba a cabeza. Veu o Plan Marshall, para axudar a Francia. Os raíles estaban desmantelados. Estacións de tren e todas. A resistencia francesa e os seus aliados desfixérono todo para impedir que os alemáns chegasen a defender Alemaña. Foi unha época triste, aínda que para os nenos era moi aventureira, chea de emoción. Ja, ja…

A resistencia francesa ten gloria.

Escasas resistencias da gloria. Até 1943, que pensaba a xente en Francia? Petain! Petaine ía salvar a Francia. Cando Stalingrad caeu, a xente empezou a pensar noutra cousa. E cando viron que os aliados gañaban en África e que alí había tamén franceses. Até entón, Petain. En todas as casas tamén había o seu retrato, distribuíase e instalábase en casas e comercios.

A pesar da guerra, vostede creceu en París. Alí realizou os seus estudos.

Estudei mal. Ao entrar, por quince días de liceo, de súpeto atopeime enfermo e pasei tres meses no hospital. Houbo fame e moitas outras cousas. Logo púxenme a estudar outra vez, pero marcheime con dificultade, sempre con atraso. Andei dun lado a outro. Ademais, tiña un curioso acento de Zuberoa cando falaba francés, e cando me preguntaban, sempre dicía “son vasco”. Sempre. Era, sobre todo, a escola dos fillos de Burges. Nin sequera tiven un amigo parisiense, porque os burgueses non se cruzaban connosco. Fixen amigos aos bretóns e un aos vietnamitas.

Bretóns no teu camiño. Jon Mirande tamén estaba cos bretóns.

Si. Os bretóns chegaban a París desde Montparnasse. Un amigo bretón era afeccionado á danza e á canción. Díxome que tiñan unha casa de bretóns, e alí empecei a estudar bretón. Un día dixéronme que os vascos ían á casa de bretóns, os bailaríns e os cantantes. Fun e empecei en eúscaro, un pouco, porque me esquecía. Comprendíao todo, pero tiña dificultades para falar. Pregunteilles a aqueles vascos por onde chegaran e que chegaran de París. Ouvín dicir que había patriotas en París, pero non sabía onde eran diaños. Dixéronme que se reunían na casa da delegación do goberno vasco.

Refírese á representación do Goberno Vasco na rúa Marceau.

Cando era vasco díxenlles que quería entrar en contacto cos vascos, e dixéronme que día reuníanse. E marcheime. Creo que se reunían o xoves, ao sete da tarde, para facer as probas de canto. Inclineime e cheguei unha hora antes. Entrei na delegación e non vin a ninguén abaixo. Subín ao primeiro piso e vin a un home que me estaba ocupado. Eu, que era vasco, e alí reuníase que quería pertencer ao grupo de vascos. "Por que?", preguntoume el, e eu, porque era euskaldun e abertzale. “Pois, cando aprendas euskera, veremos si es abertzale!”. Ao cabo dun intre, continuou: “Si aprendes ben euskera e gústache Euskadi, es nacionalista, pero non nacionalista. Nesta casa hai xente que o fala todo en castelán, nunca falan unha palabra en eúscaro. Eses son nacionalistas, non nacionalistas!”.

Quen era o que che ensinou dese modo?

Andima Ibiñagabeitia. Ja, ja… “Facemos seminarios en eúscaro para aprender gramática, con alguén que xa sabe eúscaro. É tan xuxen, zuberotarra”. E fun, pero non era fácil, nunha delas facían cancións, na outra bailaban, na outra, eses seminarios en eúscaro. Pero fun e alí coñecín a Jon Mirande. Tiña dezaseis anos.

Andima Ibiñagabeitia, por unha banda. Jon Mirande, por outra banda.

Eran grandes amigos. Jon Miranda, por exemplo, non tiña confianza comigo. Escribiu a Andima nunha carta: “Non fales así a Txomin e ao seu irmán”. Non se que era iso de non mencionar, porque Andima e Jon Miranda tiñan os seus segredos. Miranda tiña outro compañeiro de confianza, Jon Etxaide. Cada ano, Miranda facía unha semana en casa de Jon Etxaide.

Durante moitos anos tiveron que falar de Jon Mirande e dirixíronse a ti.

Iso tamén, pero porque non había nada máis. Andima morrera. Agora creo que son o último dos que a coñeceron. Quen o recoñeceu, quen viu con vida a Mirande? Haritxelar e Xarriton. E tamén están mortos. Era unha Mirande bipolar, con tempos de depresión, con pesimismo, con períodos de optimismo. Comezaba a escribir cando era optimista, andaba cos patriotas e cos pretendentes. Por exemplo, cando sentía pesimista! Tres veces quixo suicidarse e a terceira conseguiuno.

Que lle impulsou a empezar a escribir?

Andima díxome: “Tes que escribir porque non hai escritor novo, por unha banda, e por outro, así se aprende o idioma. Aprenderás por escrito”. E, con todo, en casa o meu pai e a miña nai falaban euskera, eu entendíao todo, pero falaba… Nun ano empecei a falar en eúscaro. En Txipita, din, falaba en eúscaro. Fun á escola e perdín. Cando estiven en Zuberoa, volvín collela. O seu irmán sempre o soubo.

Andima Ibiñagabeitia, impulsora.

Ela empuxoume, empuxounos. Reuniámonos polo menos unha vez ao mes e explicabámonos/explicabámosnos mutuamente o que escribiramos. Andima dicía: “Hai que utilizar todos os temas, mesmo si a xente escandalízase”. Mirande escribiu o seu primeiro poema en 1947, e que escribiu? Un soneto no dialecto completo dicindo que debe matarse.

Tiñades algunha relación co País Vasco?

Norte, cero. Relacións co Sur. Había unha casa en Baiona, en Beyris. [Delegación do Goberno Vasco. Vila Izarra]. Cando iamos ao sur, pasabamos por alí. “Vas levar este paquete?”, dicíannos. De Beyris a San Sebastián. Non había ningún látigo!

Con quen estabades en contacto no Sur?

En Donostia viamos a Juan San Martín, Imanol Laspiur, Serafín Basauri, Koldo Mitxelena, Aingeru Irigarai, Gotzon Egaña, en Telefunken [J.J. Azurtza]… Eses daban ánimos. Por outra banda, había unha revista chamada Egan que non estaba mal feita. Estimulábanos. Non tiñamos nada máis. Mentres Andima [Ibiñagabeitia] estaba alí, até 1953, el era o impulsor: "Escribe, escribe!", dicíanos. E foi entón cando Jon Miranda escribiu a maioría. Para empezar, escribiu a maioría dos poemas, entre 1947 e 53.

Baixo a ditadura Hego Euskal Herria.

Escribiamos, pero os lectores? No Sur, si, había algúns lectores e colaboradores: [Teodoro] Si era de Hernando, era el quen nos quentaba. Todo en contra no Norte. Para empezar, os curas. Aquí, algúns sacerdotes dixeron que esixirían que todas as obras de Mirande fosen introducidas no Índice do Vaticano. Creo [Piarres] que Lafitte púxose en contacto con Xusto Mokoroa en Bilbao para que fose ver ao bispo e díxolle: “Hai un escritor, Jon Mirande, que vai ser moi prexudicial para os nosos mozos. Pódense prohibir todos os seus escritos?”. O bispo respondeu: “Si prohibímolas, venderanse mellor”. Niso terminou Mokoroa. O pico, un dos ídolos de Xabier Kintana, pero dígolle: “Os teus ídolos, os meus inimigos, a maioría. Non lles quero”.

Empezaches a escribir, por orde de Andima…

Andima dicíanos que ninguén escribía e empecei a escribir, e tiven que seguir. Onde están os demais? Ao principio eramos tres, logo 30, agora non se cantos somos.

Publicou vostede vinte e dous libros. Algunha vez dixeches que escribiches moito, “quizais demasiado”.

Si, demasiado. Mirand e eu non reaccionabamos da mesma maneira. Mirande enfadábase cando vía a falta de cultura dos vascos. Eu, en cambio, non me enfadaba, escribía, creaba Gatu beltza, Gloria ao porco e cousas tan lixeiras, porque vía que a xente facía literatura vasca seria, cousas aburridas. Si non é un pouco de humor, non é nada. Ao final, creo que todos comprenderon. Gabriel Aresti comprendeu que había que ter humor. [Bernardo] Atxaga tamén. Por sorte.

Demasiado escrito, demasiado lido en Txomin Peill...

Na literatura francesa preguntas o nome dun escritor de fai 35 anos, e os mozos non o saben. E os demais, non moito. O esquecemento é normal. Creo que non fixemos o suficiente para que todos poidamos ler os nosos traballos en internet. Porque ao final non gañamos. Os escritores non nos enriquecemos. Todo entra en Internet e é libre.

A nosa situación cambiou desde que Andima animouche a escribila en París.

Só direille unha cousa: eramos tan poucos, non nos comiamos. Non nos mordiamos o un ao outro. Agora hai mordedores. Hai algúns criados que cren que son os mellores e para demostralo necesitan rebaixar a todos os demais. Antes non existía, aínda que a xente pensase niso algunhas veces. Hai pouco publicou a obra de Mirande, Aresti era comunista, Mirande non. [Antonio] Arrue era franquista, carlista, pero axudou á revista Egan e a moitos outros traballos en eúscaro. Entón non era como agora…