A través dun bo amigo descubrimos que nas escolas galegas había dous profesores comezando a traballar na transmisión da regueifa, a copla tradicional galega, pensando que o regueif tiña sitio na educación actual e que dicir.

Unha mañá, un dos promotores deste proxecto apareceu no IES Arratia de Igorre. Percorreu setecentos quilómetros coa súa familia, e explicounos que os vascos e os galegos, os bertsolaris e os regueifeiros tiñamos moito que aprender uns doutros. Convenceunos. Emprendemos a aventura. Adiviñárao.

O resultado foi un intercambio entre os alumnos de Bertsolaritza de Arratia e os alumnos de regueifa de Vila de Cruces e Zas. É dicir, o intercambio cultural e de experiencias entre alumnos euskaldunes e galegos. Dando importancia ao uso da lingua, o intercambio de experiencias entre alumnos e alumnas que viven en dúas linguas minorizadas. O ano pasado foi a primeira experiencia, e este ano repetímolo con moitas ganas. Tanto para o IES Arratia como para a Bertso Eskola de Arratia e para a Asociación Biscaíña de Bertsolaris, foi unha aposta importante. Os intercambios realizáronse sobre a base da interacción oral entre alumnos, pais, tempo libre, clases de bertsolarismo en horario escolar.

A través do bertsolarismo e do regueif, o alumnado traballa a linguaxe, a cultura, a música e as habilidades persoais e sociais. A través deste proxecto compartido, quixemos profundar na función comunicativa, social, lúdica e estética, integradora e crítica cos galegos. Situándonos nos contextos da cultura vasca e galega, priorizamos o respecto e a valoración das características da cultura local. Para iso, partíronse das similitudes de ambas as prácticas de improvisación: melodías, medidas e rimas.

A regueifa esta na mesa

O regueifa é un canto improvisado que se fai en galego. No campo da oralidad, e a medida, o regueifa é unha copla de catro filas de oito sílabas. As virtudes dos cantantes galegos son a improvisación e a capacidade de responder a unha velocidade vertixinosa.

Á palabra regueifa deulle pan, orixinalmente, significado: antigamente, cando se organizaba unha festa especial en nome dos novos cónxuxes comíase viño e pan chamado regueifa e facíanse “batallas poéticas”. Os vencedores destas batallas poéticas levaban a casa o pan, de aí o nome e o ser da canción improvisada dos galegos. Co paso do tempo, a natureza deste costume foi cambiando. De ser unha tradición de caseríos e zonas rurais, o bar pasou a ser unha improvisación no txoko, e non soubo adaptarse á realidade actual. Como consecuencia diso, produciuse un esborralle.

Con todo, grazas á colaboración e ao compromiso, o regueifa é unha tradición que volve crecer, achegándose primeiro aos oídos dos mozos e logo ás puntas das linguas. De feito, o regueif soña con alimentarse da actualidade a pesar de beber da tradición. A música, a linguaxe e a oralidad poden ser ferramentas eficaces para quen traballan na necesidade de promover o regueifa. Están convencidos de que, apoiados pola diversión do regueifa, a cultura da oralidad que promoverá a igualdade, a xustiza social e os valores transformadores están a transmitir aos descendentes.

Por iso, comezaron a ofrecer regueifas obradoiros ou talleres de oralidad dirixidos a adolescentes e adolescentes nos institutos, e miran con admiración a transmisión do bertsolarismo no País Vasco. Aquí, tras anos de traballo, ao redor de 25.000 alumnos e alumnas traballan o bertsolarismo no ensino regrado, e tamén hai grupos improvisados en moitos institutos, como ponte para as bertso eskolas. Aínda que aínda están lonxe dese obxectivo, comezaron a construír o seu propio camiño, e o desenvolvemento que realizaron nestes dous últimos anos (formación do profesorado, elaboración de materiais…) é moi interesante. A aparición de novos creadores e a presenza de mulleres regueifeiras, ademais, reforzaron e actualizado moito o regueifa.

“A pesar de non saber tocar a gaita, sinto galego...”

Neste intercambio, a onda das melodías galegas conquistounos enseguida. As nosas melodías, as melodías que utilizamos no bertsolarismo, son máis tranquilas en xeral, máis narrativas. As dos galegos, pola contra, son correctas e constrúen o seu discurso en catro liñas, cantan o que teñen que dicir de forma concisa. A melodía “ai a lai” probablemente non se utilizaría moitas veces en eúscaro, pero nós fixémolo case axiña que como chegamos ao río Ribadeo, e cando quedabamos sós esa melodía saltaba nas nosas cabezas. Seguro que os profesores que aínda participaron na viaxe lémbrano ben!

Aprendemos que a coñecida canción Maite zaitut é Quero che mais, aínda que nós levamos a txapela na cabeza, eles levan boina, nós temos as bolboretas como nervios bailando no estómago, eles teñen as bolboretas…

Aprendemos que a comunicación vai máis aló dun idioma determinado. Coa oralidad e a improvisación como eixos, vimos aos nosos alumnos crear e ofrecer espontaneamente, e aprendemos que a cultura, as linguas, o pobo, é unha maneira de entenderse.

Aprendemos que non necesitamos un terceiro idioma para sentir a emoción. A necesaria complicidade déunola a oralidad, improvisando cada un no seu idioma, a natureza das coplas de pequeno tamaño deunos a sensación de que estabamos a facer algo grande. Nas iniciativas públicas, utilizamos a tradución simultánea e creouse unha verdadeira ponte entre o galego e o eúscaro. A pesar de que foi emocionante mostrar unha pequena mostra da actividade bertsolari de Euskal Herria en actos anteriores, fóra da axenda, a posibilidade de cantar despois da cea fixo máis enriquecedor o proxecto inicial.

Aprendemos que os medios para superar as fronteiras están dentro de nós e que esa será a principal clave do futuro desta iniciativa, que cada cal siga sementando sementes para conseguir a improvisación oral desde a súa lingua e desde o seu coñecemento. Pero iso, como sabemos, non só cúrase os días que dura a viaxe. Quen desde o universo do eúscaro e a través do bertsolarismo decidimos converter as emocións e as ilusións en palabras, levamos case toda a vida preparando esta viaxe da improvisación, levamos na equipaxe o respecto á lingua e ás diferentes culturas. Aprendendo dos demais, pero tamén pondo en valor o propio e enriquecendo o dos demais.

Sigamos, pois, paso a paso, polos campos de Gorbeiape até os cantiis de Finisterra. “Non caminho é o lingua, o idioma fainos”.