Manuel Lekuona recibiu en 1933, no caserío Undurraga de Zeanuri, a congregación do título A Señora de Francia: dezaseis coplas, ganduxadas no zortziko menor, vivas. A densa e turbador densidade do texto axítanos as vísceras ao lelo. O bertsolari Juan Dorronsoro recolleu en Ataun unha versión da canción, en biscaíño, trasplantada. Segundo relataba Antonio Zavala, en 1998 chegaron a Ataun un matrimonio de Zeanuri, e dos seus fillos conseguiuse esta preciosa obra.É
sorprendente ver, calquera que sexa o dialecto, que profundas cancións enraízan na memoria colectiva dos vascos. As fillas de Ezpeldoi, a irmá Juana de Urtsu, a viúva de Musde Irigarai e a moza Andere de Francia marcaban os espíritos e grazas a iso pasaron de xeración en xeración, a pesar dos pequenos cambios. Falaban do principio do xentío, do corazón, do cerebro, do soño, dun sentimento universal en nós.
Aínda nos gustan. Como a nosa sociedade se transformou na imaxe, destacamos a organización ou adaptación cinematográfica das historias destas vellas coplas: se hai conversacións, como os interlocutores se plantan no espazo, aparecen os instrumentos do asasinato e no fondo, como nas pastorais, o crime execútase visualmente, mentres o personaxe principal maldí ao asasino até dar o último alento. Utilizando a metáfora dos réptiles, a Señora de Francia imita lagartos e serpes no leito da súa sogra:

Ai, a miña sogra con
almibarado corazón
de merenda que non tivo
ratas.

Cheiramos o ambiente renacentista neste gran poema. Parece que estamos nos séculos XV ou XVI, fomentando as guerras entre si, cando os reis conquistadores peiteaban con violencia e ferocidad os estados que agora coñecemos:

Cando cheguei de
Francia, atopei á
miña nai triste
na suite.Os

navarros, os biscaíños e os terceiros fillos das familias de Iparralde púñanse ao servizo destes reis pateros como mercenarios que soñaban con diñeiro e aventuras. O movemento desenvolvido nas fronteiras entre Zuberoa e Biarno no tempo de Richelieu (1585-1642) céntrase nos brillantes personaxes D’Artagnan, Aramits, Porthos e Athos.O
mozo que regresaba de Francia, seica, formaba parte dunha banda de guerreiros que, ao pasar as horas de paz, non tiña máis remedio que volver a casa co seu esposo, ao que coñecese nalgunha corte de Francia. Podía descender dunha nobre casa ao lado de Arratia, o fillo predilecto da súa nai, súbdito dela. A nai está triste na suitia: o dicionario do seu fillo lembra en parte ao círculo máis rico, que quizá a chama a suite, a cociña ou o vestíbulo daquel humilde e frío palacete familiar. Cando andamos por Bizkaia, podemos admirar as casas fortalecidas e enseguida deslizámonos nas mentes a inventar feitos sanguentos.Nas
seguintes oito coplas desenvólvese un coloquio entre nai e fillo, oracións curtas, tráxicas. Alí aprendemos que o seu fillo vén do estranxeiro casado coa súa muller, Juanita, de cortexo francés. A miña nai non quere unha muller francesa para o seu fillo, e menos aínda unha nora da mesma procedencia:

– Non quero falar
tan pouco francés – Eu
téñoo mañá coa
palabra que dixen.
– Coa mesma
palabra que dixeches,
mañá tes que
matar ao teu paso. A

nai formula a condena: o fillo debe matar á muller que trae de fóra. O fillo, con todo, está namorado, verdadeiramente pegado a Juanita, e non acepta facilmente o veredicto da súa nai. Trata de negociar coa súa vella caseira, con roupas negras, sen éxito:É tan bonito

que a miña
muller non é posible
que o meu nai
llo sinta.

O fillo non foxe. O problema aquí orixínano os matrimonios exogámicos, que Euskal Herria, por entón, está en mans de España no Sur e do poder francés no Norte. Nestas cancións a cuestión de orixe xeográfica é máis grave que a dos niveis sociais, xa que estes cónxuxes, na súa maioría, eran pequenos aristócratas.
O precepto da nai é a verdadeira orde: Juanita terá que morrer, forzosamente.Se o fillo é demasiado covarde para levar a cabo esta acción, poderá pedir axuda ao seu irmán, que é estudante:

Non te alegres
de que a anajia sexa
posible, é un anaje
novo.Podemos

concibir a tristeza do seu fillo ao pedirlle á súa fermosa muller que se apease do cabalo, facéndolle saber con franqueza que tiña o propósito de afundir ao puñal no corazón:

Caíches Juanita no medio dos
corazóns este
punal que che deslicei por encima dos
cabalos.

Puiden ver a puntaría daquel
puñal
de Ai e matoume
o corazón.

Pola súa banda, Juanita pérdese nos pasos de repelencia do seu marido, que queda sen diñeiro. Fálalle do medo á morte e enuméralle todas as riquezas materiais do dote que recibiu da súa familia:

Sete cabalos con traxe
de abelorios,
o oitavo envolto
en perlas.

Ademais, decot ouro
cáliz
cáliz e
sobre pelizia.

Coa mesma lanza sería suficiente para manter
vivo aos istianos.

Juanita pelexará até o último momento. Ofrécelle cabalos con lenzos e perlas, callejas de ouro e carpas de coiro de gando a cambio de que deixe de vivir. Juana, do canto de Urtsue, falando co seu irmán o cura, tamén tentou salvar a súa. Así mesmo, a nena do Palacio de Ozaze, a véspera do seu traslado a España, responsabilizou á nai vendedora da súa morte. Entón, como nos nosos días, a oración dunha muller podía parecerse á dun imán.
O fillo estaba xa baixo a influencia da súa nai. Podemos imaxinar á nai azuzando o lume da morte no costado da parella, sentindo nos seus ruxidos a avaricia e o odio.

Ela para min,
pero non a peche con vida.O

puñal é un instrumento de asasinato das antigas baladas vascas. Era fácil de suxeitar e usar firmemente na boneca. O branco non fallaba e dirixíase directamente ao corazón, onde se atopaba a puntilla puntiaguda da cómoda espada. Os cabaleiros gardábanos nos zapatos, dispostos a aproveitarse de calquera eventualidade. Neste caso, o seu marido, o fillo daquela severa nai, non deu opción a Juanita.Nas tres
coplas do resto da Eresia de Zeanuri ouvimos a Juanita en persoa, que describe a súa morte: percibe as campás de agonía, ve as sabas manchadas de sangue ou os lenzos e ten tempo de maldicir á súa sogra antes de morrer:

Escoito unha campá
non sei de
onde pode ser
agonizante.

O meu oitavo vai a sete
enxames de sangue
e este oitavo arrástrame
desde o mundo. Ao

terminar, como xa se dixo, compara á sogra lagartos e serpes para demostrar que non é máis que un réptil raquítico e malvado que cativa o poder da familia. Con este imaxinario, Juanita sitúase nunha tradición renacentista contrastada por Caravaggio na táboa Marmoka: unha cabeza cortada, asediada polas
serpes… En terras de Arratia cántase outra variante da Señora de Francia. Neste escrito, por influencia da nai, ademais dos fillos, o cura do pobo únese á acción para executar o asasinato de Juana ou Juanita. Nestes tempos, unindo a igrexa e a familia, únese toda unha estrutura social para comunicar a exogamia desde a raíz e con forza: o amor non ten importancia.O

primeiro golpe que deron os maridos foi
inmediatamente seguida polo sacerdote de coñac.

– Oh a punta aguda da cannabita!
A miúdo colleu o corazón da miña nai.

Outra variante de Arratia
que Jon Juaristi tomou da boca dunha muller de idade na década do oitenta:

-Adeus, adeus, a miña nai!
-Benvido sexas o meu fillo!
Chegou o seu fillo casado ou
solteiro?
– A miña nai miña chega casada.

– Tes muller Frantsa ou Española?
– Totalmente nobre que o francés.
– Morura na guerra e ten que morrer,
Eu quero ver aos reinos franceses.

Arrastreime ante
o sacerdote e ante o
irmán, que se dixeron, como a miña nai, que
eu morrería e que o mataría.

Fun a casa da miña
irmá e da máis nova, quen me dixo
que a
volvería a querer como era mañá.
Gustáballe como coñata.

– Andría, acertijo, cabalga sobre
cabalos de ra e de morte.As
Andrias chegaron de
aquí e de
alá sen que a miña irmá Juana aparecese.O

esposo deu o primeiro golpe O cura de
coñac Bereala, por unha banda, e por
outro – Oh, agudo puntiagudo da cannaba!
A miúdo colleu o corazón da miña nai.