Vin a buscar ao pintor coa esperanza de que estivésemos entre as pinturas, e atraíchesme ao cemiterio de Turtzioz.

Porque o irmán maior da nai é enterrado aquí, José María Eletxigerra Matienzo, o noso tío Mari. Aínda o pescudamos, non o crea. En casa só sabiamos que morrera o 13 de agosto de 1937. Non sabiamos onde nin como. A verdade é que non sei como entrou a guerra no noso val. A miña defunta nai e o tío Jesús dicían que Mari debía estar en Sopuerta ou nalgún lugar de Arcentales, pero nunca souberon con exactitude onde estaba enterrado. Os dous morreron sen sabelo.

Jose Mari non sabían onde estaba.

A miña nai non dicía unha palabra respecto diso. É bastante drama saber que che mataron, en realidade, ao teu irmán, e máis drama é non saber onde está aquilo que amas, aínda que sexan os seus ósos. A nai permanecía en silencio, a pesar de todo. Por Tío Jesús souben algo. Tiñamos unha relación especial, confesabámonos o un ao outro. Evidentemente, el contábame as mesmas historias que o meu tío. Dicíame que Franco matara ao seu irmán o 13 de agosto de 1937. Nada máis.

Pero vostede soubo outra cousa.

Fun a Aranzadi dicindo que o meu tío morrera e desaparecido na guerra. Con todo, a historia comeza antes. Hai xa uns anos que asiste á Feira de Durango, cunha caseta e dúas casetas, nadando entre letras, unha colección, Gerra civil en Euskadi, 1936, e un dos volumes aberto de pao a pao: A páxina daba o nome de José María Eletxigerra Matienzo. "Era o noso tío!", díxenme a min mesmo. Entón dirixinme a Aranzadi, citando a colección, o número e a páxina do volume, e o Batallón UXT-10, tamén mencionando a Reserva, é dicir, unha nota copiada do libro.

Era socialista, tío Mari.

Non o sei. Estaba no batallón de UXT, pero non sabemos si foi pola ideoloxía ou pola fortunación, porque, por exemplo, o tío Jesús fixo a guerra no batallón Abellaneda. A miña nai tamén era abertzale, e é posible que Jose Mari tamén o fose, pero non o sei, a miña nai non dicía nada, díxencho. Era tabú. A miña nai non se saltou nunca o tema. Nunca. Polo meu tío sei o pouco que me falta.

Entre o caos de libros e letras que hai na Feira de Durango, liches o nome do teu tío.

Foi en 2011. A miña irmá e o meu cuñado estaban ao meu lado, e recordo que a miña irmá dixo: “Vaia, leva o nome do noso tío!”, e o cuñado: “Temos en casa, e esa enciclopedia!”. Volvemos a casa e volvemos lelo. Pero non insistín niso. Pensaba noutra parte. Hai dous anos, o meu sobriño informoume da dirección de Aranzadi e escribinllo por e-mail. Eles tamén contestaron, pero a resposta de Aranzadi foi á caixa de correos de mensaxes que non quero. De súpeto, a súa irmá dixo: “Contestáronche os de Aranzadi?”, e eu: “Non. Volverei escribirlles”. Entrei na caixa de correos e o computador díxome que enchera, que había que borrar as mensaxes. O monicreque de sempre! Empecei a borrar, e en mensaxes que non quería, o de Aranzadi. Respondín o instante.

Que dicía a resposta de Aranzadi?

Aquí, neste mesmo cemiterio. Primeiro dixéronme que José María Eletxigerra Matienzo non aparece en ningún sitio, senón José María Etxigerra. Deseguido lles dixen que tiña que ser o noso tío, porque as datas da morte estaban de acordo, e o noso apelido sufriu mil e unha distorsiones desde que o noso bisavó foi asasinado. Trátase de Aretxederra Sanchoyerto, nacido en Gordexola. Pero os seus sucesores somos Etxigerra. Nos documentos inclúense tamén Aligurra, Adigerra e outras perlas lidas. Obviamente, o etxiger é o Eletxiger, o noso tío José Mari.

No entanto, hai outros enterrados no mesmo hoyo.

“Pedro Aldai, Demetrio Ayuso, Casimiro Mena, José María Etxigerra, Luís Valbuena… O 13 de agosto de 1937 soldados mortos enterrados na fosa 62”. Neste cemiterio de Turtzioz, naturalmente. Os de Aranzadi dixéronme que recibiría a notificación do Goberno Vasco, e recibina oito días despois. Conmoveume saber onde estaba enterrado o meu tío. “Parece mentira, choro por algo que non coñecín en toda a miña vida”, dicíame. Non o coñecín, pero o coñecín… Coñecín ao meu tío José Mari a través dos silencios da miña nai e das confidencias do meu tío Jesús.

Xa o dixeches antes, “confidencias”.

Era o meu agarimo, tío Jesusin. En realidade, creo que era de recibo, que eu amáballe. Por exemplo, non pense en dicirlles aos meus pais que fun a unha manifestación dese tipo. Con todo, a miña nai adiviñaba algo, porque alí empezaba: “Dixéronme que estiveches na manifestación…”. Estou seguro de que ninguén lle dixo nada, pero a nai adiviñou o que é a maternidade. Non tiña necesidade de esconderme co meu tío Jesús. Contáballo claramente, contáballe que estivera na manifestación. Era el quen tiña confianza nestas cousas.

Ti as túas confidencias ao teu tío, el as súas a ti.

Si. El, entre outras cousas, cantábame as que cantaban antes da guerra… “Se á túa xanela chega Sabino Arana, trátalle con agarimo que é bizkaitarra. Si á túa xanela chega Indalecio Prieto, dálle dúas estacazos, que é maqueto”. E en canto ás cousas, a miña nai non me cantou aquilo, pero un mes antes de morrer, dous meses antes, empezou a cantarme o que o meu tío me cantou. O que nunca lle ouviu dicir. O meu tío era un cantante. “Se vas ao monte Artxanda, non pises as chiribitas, que están regadas de sangue nacionalista”. Naturalmente, o meu pai non cantaba nada diso, porque o meu pai era español, pero non era español de costume. Non o diría. En canto a min, non me dediquei á españolidad, senón ao patriotismo, avogado quizá das causas perdidas.

Que?

Sacar os ósos, si é posible, e se a lei o permite. Niso estou, facendo esforzos, ao Instituto da Memoria Gogora do Goberno Vasco e a Aranzadi. Gustaríame que o noso tío non estivese no exilio, senón que descansase coa familia na parroquia de San Miguel de Ahedo, onde naceron, fixesen comuñóns, casaron e morreron todos os meus antepasados maternais. En Ahedo están todos os que eu amo: pais, tío Jesusin, irmán, cuñado… Todos.

Supoño que haberá obstáculos, non é así?

Aquí hai unha chea de fosas comúns, e tamén hai moitísimos recortes do Goberno Vasco. Din que non, pero os recortes mantéñense… Eu, pola miña banda, dixen aos de Aranzadi que estou disposto a ir onde faga falta e a facer probas de ADN. Con todo, estou a ler en que consisten as probas que se poden facer entre os familiares, e parece que para poder comparar o ADN entre avós e netos fan falta machos, non vale a comparación entre o macho e a femia. Cando o lin sentín coma se golpeáronme na cabeza co yunque. Isto desconcertoume. Case querería, se non soubese que estaba neste cemiterio de Trucios. Tan preto, por unha banda, e tan lonxe, por outra, tivera unha especie de ataque de ansiedade. Outra cousa é comparar o ADN dos ósos do tío Mari enterrado nesta fosa común co do seu irmán Jesús, aínda que para iso habería que exhumar ao noso tío Jesusin. Se fose ese o caso, sei que non podería estar alí, seino.

Entón si, tería vostede paz?

Entón, xuntar aos familiares neste cemiterio, convidar aos que traballan a memoria dos fusilados, atender tamén aos de Aranzadi e homenaxear cunha pequena homenaxe. Só quero que os ósos do meu tío sexan devoltos á tumba da miña familia. Entón, acabouse. Estou seguro de que, cando estea, o meu tío veríao de boa gana. Tamén a súa nai, aínda que non o diría.

Recollemos a historia en Karrantza. Sempre nos é descoñecido Karrantza.

Sobre Karrantza non se fala, salvo que algo sexa erróneo, negativo. Pouco positivo escóitase de Karrantza. Antes era peor, con todo… Somos esquecidos, Karrantza, e Encartaciones en xeral. Non sei si é unha cuestión de transporte, só. Seguro que tamén. Xa lle dixen que a miña nai non contaba moito, pero sei que, antes da guerra, tiñamos un batzoki xunto a casa, facíanse mitins, e neles dicían que ían facer un túnel para conectar Karrantza con Balmaseda. Nunha ladeira do monte Kolitxa atópase Karrantza e na outra Balmaseda. O que dicían nos mitins de entón era que a colcha abriuse e que se atou a ela. Lonxe! Hoxe faríano pola lentitude, pero pasaron máis de oitenta anos desde os mitins de preguerra e aínda estamos aquí, por segunda vez, cunha estrada de terceira ou cuarta categoría. Desde Zalla até Bilbao, si, pero desde Zalla até aquí nada. A administración esqueceunos por completo.

Non hai atractivo en Karrantza? Que val tan fermoso!

Non está estragado, non. Non se tocou o suficiente. E as espectaculares covas de Pozalagua sempre están aí. Era marabilloso –aínda é marabilloso–, pero se sacaron unha chea de pedras para facer un anfiteatro. A pedra foi cortada cun láser. Durante o verán, celebrouse un festival de música no Teatro Principal de Bilbao. As luces acendíanse de tal modo que producían efectos terribles sobre as pedras: unha era a cabeza dun carneiro e a outra a boca dun ser deforme. Fixeron o anfiteatro –algo gris, frío–, lémbrame ao Val dos Caídos de Franco. É máis, abriron un día que tiña 18 de xullo, polo que non asistín á inauguración. Hai unhas datas que hai que manter na memoria e inaugurar o 18 de xullo paréceme de mal gusto. De todos os xeitos, as covas de Pozalagua son espectaculares.

Tiven unha sorpresa o actual Kontxi Trigo Eletxiger, ou Aretxederra. Onde está o pintor de ti?

Nos lugares. Tería que espertar unha chea de esencia de trementina para que volvese pintar. Cando o meu pai morreu, en 1999, espinme. Despois, púxenme a coidar á miña nai, ata que morreu en 2006. Entón sentíame aínda máis buxán. E co interior buxán, que vas pintar? Non se podía pintar nada. Cando morreu o meu tío Jesús tamén estiven un intre sen pintar. De súpeto colleu os pinceis, empezou a pintar e a escuridade reinaba nos meus cadros. Renovar un moble, iso é o que fago agora de cando en cando, pero pintar, ensuciar o lenzo, darlle cor? Non. Quedeime atrancado. Non é un delito?

Non pintar aos artistas como delito.

“Artista” é unha gran palabra escrita en maiúsculas. Gustaríame ser artista, pero para iso hai que traballar moito, e no meu caso hai anos que non traballei moito, nin moito, nin pouco: nada. Estou baleiro e o baleiro ocupa moito espazo. Non o cre?