O teu nome ten historia, non só Xusto, na conferencia que dixeches que es Busupé.

Non tes un nome calquera. Teño o nome do meu tatarabuelo, o meu bisavó, o meu pai, o meu pai… De pequeno tamén me chamaban Busupé os amigos do meu pai. Con todo, os meus compatriotas non tiñan esa licenza, non tiñan o meu permiso. Así é na nosa cultura. Ofenderíame que alguén da miña idade chamáseme Busupé sen o meu consentimento e faríalle fronte. A de máis idade que eu podían chamarme Busupé.

Chegou a Madrid en 1977, e pronto chegou á universidade. O primeiro día de clase ten historia.

Entrou o profesor e eu levanteime, segundo era costume no noso país. E o resto dos alumnos, e o profesor, mirábame. Eu destacaba, de pé, e facíao máis perceptiblemente, sobre a miña pel negra. Por fin senteime, pero ao instante o profesor dixo: “Ti!”. Díxenme: "Non se trata de min! Acabo de chegar!”. Dirixinme ao seguinte alumno: “A ti estache facendo”. “Non, non, está a facerche a ti!”, dixo. Levanteime e o profesor preguntoume: “Como che chamas?”. “Xusto é a miña graza”. “Xusto? Ti negro e Xusto? E sendo eu branco, cal é o meu nome?”. Contesteille que me chamaba Busupé. Claro que tampouco puido pronunciar a frase.

Que foi o que trouxo esa anécdota?

Concienciación, procura da identidade, indignación por non crecer na miña cultura, rabia, frustración… Moitas cousas. O nome, no noso caso, implica unha identidade determinada, do mesmo xeito que o idioma implica unha identidade determinada, xa que o idioma é a base da identidade. A anécdota da Universidade de Madrid axudoume a recuperar a esencia da miña cultura. Moitos non aman a palabra, a “esencia”, porque a esencialidad significa singular, e a singularidade choca contra a cousa común. “Eu son bubi… eu son vasco… eu son catalán…”. Isto, sen dúbida, choca contra quen reivindican a homogeneidad, contra o politicamente correcto e o convencionalismo.

Había un lema que fora a lema dunha campaña contra o racismo: “Somos iguais, somos diferentes”.

En todas as culturas existe o desexo de educar ás persoas antes de desenvolver os hemisferios cerebrais. Cando as persoas se educan dentro dunha estrita homogeneidad, é inútil tentar saír dela. É difícil tentar que esa persoa chegue á idade adulta e saia desa homogeneidad, porque vai estar en actitude de rebelarse contra a singularidade e a esencialidad de ninguén. Non vale a pena loitar contra a súa desgraza.

Cal é o mapa lingüístico de Guinea Ecuatorial?

No noso país, o 75% fala lingua fan, o 15% fala bubi e o resto fala inglés pidgin e outros idiomas. Con todo, as linguas oficiais son o español, o francés e o portugués. A lingua bubi, por exemplo, non ten ningunha oficialidade, nin status, nin no ordenamento xurídico, nin na lei fundamental, nin na constitución. No noso país non existe unha lingua autóctona con status oficial.

Como sobreviven as linguas non oficiais autóctonas en Guinea Ecuatorial?

O idioma. A lingua fan, por exemplo, non só fálase en Guinea Ecuatorial, senón tamén en Noiteboa, Congo e outros, ten máis dun gran número de falantes. En canto ao bubi, mantense grazas á firme vontade dos bubistas de manter a súa lingua. É máis, agora que as xeracións de mozas están a tomar conciencia de que a lingua é a base da súa identidade e da súa cultura. Os mozos músicos cantan en bubi, os actores cantan en bubi, os que están a recuperar vellos costumes e rituais tamén falan bubies… Este movemento axuda á lingua a sobrevivir.

A non oficialidade tamén ten cabida.

Non temos ensino na escola pública, salvo nos centros culturais. E no mellor dos casos, nos que o goberno se ve “ameazado” recorre á austeridade da casa de cultura, como ocorreu o ano pasado.

En que consiste a transmisión familiar no caso do bubi?

Como o español e o francés convertéronse en linguas de empoderamiento socioeconómico, moitos pais e nais prefiren que os seus fillos e fillas falen español, francés ou inglés, porque pensan que si coñecen estas linguas resultaralles máis fácil rodear o traballo. Cando falle a transmisión familiar, gustaríanos que a escola ensinase o idioma. O neno ve que a lingua que falan os pais en casa non é a que el aprende na escola. Nesta ocasión, se o profesor ou profesora ordénalle aos seus pais ou aos seus pais que lle pregunten como se din as cousas no seu idioma, a curiosidade espertaría no neno, poríase en camiño de aprender.

O ensino conduciría automaticamente ao seu uso?

Non, na escola ensínanse moitas linguas, pero non se utilizan. É o caso das linguas estranxeiras, por exemplo. Ensínanse, aprenden, pero non se utilizan. En primeiro lugar, porque non hai necesidade de utilizalo. Aquí, por exemplo, os interlocutores falan español e todos saben español. O que non o sabe non ten por que facer o menor esforzo para aprender ou falar en eúscaro. O uso non se limita ao ensino e aprendizaxe do idioma. O uso é independente da vontade política, hai que fomentalo, inventar incentivos, premiar á xente que o utiliza, recoñecer o mérito. Desta maneira, animará á xente a utilizar o idioma que sexa. Sen recompensa, dificilmente.

Que pasaría si perdésese o idioma bubi?

Que desapareceriamos como pobo. En canto á cultura, desapareceriamos, aínda que como persoas vivísemos. Existe un patrimonio que queremos transmitir ás xeracións futuras e non o podemos transmitir traducíndoo ao castelán. Non ten sentido.

En moitos países europeos é un problema ter máis dunha lingua. O bilingüismo ten grandes penas e fatigas. Como xestionar unha chea de linguas de países africanos?

O baixo nivel intelectual dos políticos africanos impide a xestión das políticas lingüísticas e o plurilingüismo en moitos Estados do continente. Non sería difícil, xa que cada idioma está localizado nun espazo concreto, e cada idioma pode estar suficientemente protexido por lei en cada un deses espazos. Debería ensinarse a ler e escribir na lingua local nas escolas de Primaria, xa que o neno e a nena aprenderán a lingua estranxeira oficial antes da rúa. Pola contra, a aprendizaxe da lingua autóctona que lle é propia non terá outro camiño que o da escola.