Segundo as versións, as letras da canción que parte coas palabras de Txiki Txiki ou Gazte Gaztetik foron recompiladas por Azkue en Baztan a principios do século XX, formando o Cancionero Popular Vasco. A melodía recolleuna de boca de Miguel Esteban Gortari. Ao longo dos anos 1940, o Pai Donostia tamén escoitou un par de versos moi penetrantes a Agustín de Lakarra, do caserío Putxu de Azkaine.

O raparigo que fala estas coplas fermosas e alegres foi enviado a Salamanca, na florida da idade, para realizar os seus estudos eclesiásticos ou frades, como o adulteraron ou decidido, despois dun consello de familia. Desde o País Vasco, as comarcas de Baztan ou Xareta, a estrada até Salamanca podía ser longa. Podemos imaxinar a mozos en manda, cantantes, provocadores e bertsolaris. Pero sen demasiadas preocupacións.

Desde mozo, o meu pai e
a miña nai descubríronme
e enviáronme
ao estudo a Salamanca.

Moitos relixiosos e sacerdotes de Euskal Herria cursaban estudos de teoloxía punteira na capital da rexión de Castela e León de España. O río Douro segue atravesando unha zona de esplendor. Salamanca desenvolveuse na época romana e converteuse nunha gran celebridade en 1218, cando fundou a universidade bautizada Alfonso de León IX.ak, Estudo Xeral de Salamanca. Nela realizábanse estudos humanistas, seguindo a filosofía de Erasmo. Unha canción móstranos que os vascos tamén se dirixían cara alí, pero nese carreiro continuo podía suceder o que ocorrese:

Ía a
Salamanca, cando pensei que
debía
casarme co estudante de bacharelato.

Desde a Idade Media até hoxe, os estudantes encántanlle celebrar a festa. Andaban en bandas ou grupos musicais, coa palabra “tunante”, ademais, en castelán, unha idea de estafador picaresco. Os estudantes non eran fiucegos, silenciosos, humildes, serios, senón todo o contrario. Outro gran vasco había erosionado tamén as adoites dos pantalóns nos dinteles da universidade de Salamanca: Pedro de Azpilkueta, alias Axular, de Urdax, para non mencionar máis que a el.

Nunha bonita pousada,
onde me quedou
famento, unha linda rapariga
servíame na mesa.

Non lle sucedeu a Axular (1556-1664) o mesmo que ao noso personaxe, que araña a autoficación en verso. Non se aloxaba nunha modesta pousada e non abandonaba os seus estudos por un par de ollos doces. Profundou nos cursos de teoloxía do convento dos Agostiños de Urdax, máis aínda asinando un trato co diaño no Val de Salamanca, sangrando, si tense en conta a crenza popular. Porque o coñecemento deste singular Fausto do País Vasco era grande, fonte de todas as pantasmas da xente. Cervantes tamén mencionou a maxia desa Cova de Salamanca.

O párroco de Sara reforzaría en 1643 o carreiro da literatura en eúscaro. Posteriormente publicou a colección de reflexións co permiso do bispo de Bordeus Etxauz. Cando se le aínda, e sempre por pracer irónico, a erudición do século XVI vese, ademais da luxuriosa variedade vivente do eúscaro. É de supor que os Saratíes se glorían escoitando os sermóns dos domingos, os brillantes exemplos, as referencias cultas, as notas que se traducían do latín e do grego e que se vertían unha tras outra entre os aromas de incenso.

Tratou co diaño pero non saboreou as tracas e formas fascinantes que tolearon ao bertsolari.

Os ollos apaixonados, o beizo
cuberto de flores, falando
comigo sen esforzo, aquel anxo
estaba á mesma hora no meu corazón.

Ao parecer, o estudante namorouse enseguida da camareira do bar. Dános a imaxe dunha fermosa rapariga en termos precisos. Imaxinamos unha alegre, cun sorriso claro e cunha alegría natural. Son versos áxiles, optimistas, cheos de pracer, fáciles de cantar e memorizar. O mozo, que renunciaba ao seu futuro, vendeu o soro antes que o queixo, para o cal se formou unha parella, sen que a moza tivese que dar a súa visión.

Díxenlle ao oído que a
amaba con
media palabra,
pero a pobre, a tímida, escapouse.

Cando o mozo lle acusou de amor, así de bambú, partindo do cero grao de coñecemento mutuo, a encantadora muller asustouse coma se vise ao vello e malvado demo de Axular. Sabemos que Jagoi non é difícil recoñecer o amor a alguén, que logo hai problemas para crear e desenvolver. E co tempo que perdemos despois, producíronse poesía, versos, contos e novelas penetrantes.

Na cabeza do xogo entre o amor e a dúbida, o frade de Baztan, Urdazubi ou Sara, recolleu un enorme escándalo: a moza asustouse e fuxiu, deixando a un amante valente coa boca chea:

Non me digas, fermosa estrela, que
me condena ao inferno!
Xamais se desvanecerá do
meu pensamento o teu aspecto.

Ante a tímida negativa da nova, o mozo non tivo máis remedio que volver ás crenzas máis elementais: o Pai Deus ou o Señor Celestial están aí para gozar dos corazóns rotos. Vese a si mesmo no lugar de San Pedro, o guardabosques:

Se o Pai Deus fíxome
a
chave dos ceos, entón
xa sabería a quen abrir a porta.

O imaxinario dos libros sacros utilízase aquí despois de soñar co paraíso, que foi condenado ao inferno por simple mirada. Os conceptos de Inferno, Purgatorio e Paraíso establecéronse no século XIV por orde do Papa Benedito XII e por escrito do gran Dante. O vasco que ía estudar teoloxía sabía cal era a distribución das distintas épocas desde a morte, así como a maioría dos cidadáns que escoitaban os sermóns.

No século XVII no País Vasco, os fillos dos señores da casa, como noutros moitos lugares, estudaban en moitas casas de curas. Ademais, Erasmo e Tomás de Aquino fixaran o lugar da vida neste dispositivo. O modelo de composición teolóxica da familia debuxada polo Concilio de Letrán de 1250 fora introducido na poboación: un home (Josef), unha muller (María) e un neno (Jesús), era a familia daqueles tempos. A modelo mantívose até hoxe, cando en 2013 debateuse o matrimonio do mesmo sexo no País Vasco, até o momento en que crecían as máis soadas escenas.

O mozo que abandonara o proxecto de converterse en estudante de estudos tiña claro deste xeito a quen e en que orde debía abrirlle as portas do ceo:

Primeiro ao meu pai, logo á
miña nai
e logo
ao meu irmán, e despois, en silencio, á miña bela amada.

Non sacrificaría, con todo, a esencia da súa familia para dar preferencia á tímida serventa daquela linda pousada que lle sacudía secretamente o corazón. Era a recompensa do paraíso.

Aínda que moitos grupos e charangas ofréceno, Amaia Zubiria e Txomin Artola fixeron unha versión desta canción no disco Folk-Lore-Sorta 1, logrando que o acordeón blanqueara as bocas e sacase todo o mollo de alegría que achega a esencia das palabras. Foi publicado en 1991 na casa Elkar. Non é a de onte. Comprendemos que non colleu nin unha soa engurra.

A canción regala a alegría de vivir a quen a escoita, e a quen vai engoloseando as palabras a medida que a boca se vai dando. As nais cuchicheaban aos nenos, os amantes mirábanse uns a outros, os solitarios desesperábanse a si mesmos.

O mozo sufrira un golpe coa fuxida da nova, pero lle correspondía seguir adiante. Para apear a Salamanca. Ou a atoparía na primeira cidade, onde faría o seu diario, lonxe das igrexas e preto de posibles fontes de amor.