No pasado da Azoka de Durango, o cómic Udaberriari ankerrena (2011) ofrécenos unha nova maneira de mirar a Durango. Ambos achegan ao pobo desde o ámbito cultural (vasco), pero o segundo trae á luz a súa escura historia.

Tras os significados locais e globais que o bombardeo de Gernika adquiriu a través de diversas manifestacións artísticas, o resto dos pobos vascos que foron destruídos reclaman o seu espazo. Neste sentido, esta obra cumpre coas características de ser un “cómic histórico”: ser o resultado dun traballo documental previo á construción da propia historia (aínda que predomine a ficción), un preámbulo histórico realizado pola Asociación Cultural Durango 1936 para contextualizar ao lector, a aparición de sucesos/personaxes de base fáctica, o desexo de dar un testemuño, romper fronteiras entre xéneros literarios e disciplinas, etc. Ademais, neste tipo de traballos vese un intento de afastarse do maniqueísmo, difícil de evitar, e nese papel aparecen as mulleres: non só a narradora Mari, que nos conta a narración desde a primeira persoa, senón tamén a tía Dores, cuxa bondade leva a esconder en casa a un sacerdote profascista.

A historia é coñecida, nese sentido sabemos o que podemos esperar e, en realidade, a quen coñece o pasado recente a trama pode resultar demasiado simple. Con todo, tamén hai sorpresas, contrastes e viaxes (literais e metafóricos) que enriquecen o relato. O lector atopará a música alegre en plena guerra no cómic A primavera máis cruel, a vellez e a infancia da man, o odio e o amor mirándose o un ao outro, o absurdo e a racionalidade tirando o un ao outro. Os paradoxos, ademais, unen as diferentes rutas da historia: o avó Eleuterio participou (vergonzosamente) no exército colonial español durante a Guerra da Independencia de Cuba, e o neto Martín terá o Habana como vía de escape para sobrevivir.

Tamén está presente a tolemia da guerra, personificada principalmente en Don Fernando. Tamén aparece o caos cando o avó republicano, fuxindo dos requetés, é asasinado por un gudari de Intxorta. Esta morte aumenta a crueza e a crueldade da situación.

É unha gran harmonía entre texto e imaxes. Iso non impide, en calquera caso, que se impoñan nuns momentos en función da resposta que se busque. O momento do bombardeo é mudo, pero ao lector quedan cravados os sones dos avións e as bombas. Pola contra, existe un xogo narrativo que se libera cando Mari e o seu avó vólvense a atopar.

Por tanto, este cómic é unha proposta interesante para achegarnos a unha parte da nosa historia, sobre todo (en clave de formato e historia) para as novas xeracións.