Si durante medio século a Cuba revolucionaria sobreviviu ao bloqueo imposto por Estados Unidos e ratificado polo mundo rico en xeral, entre as respostas organizadas polos cubanos, á marxe de prepararse militarmente ben, destacaron dúas: organizar o sistema de saúde para funcionar en situacións extremas e para alimentar dignamente a toda a poboación.

A agricultura cubana, pola súa banda, tivo que superar o colapso dun modelo de cultivo centralizado tanto como o bloqueo das potencias capitalistas. A agricultura de Cuba quedou bloqueada polo fracaso da rede soviética á súa ao redor na década dos 90.

Até entón, no 75% dos campos da illa estaba a producirse cana de azucre buscando a eficiencia do cultivo industrial para importar a cambio o 60% dos alimentos. A maioría das pesticidas, como a metade dos abonos e moitos pensos para gando. O petróleo tamén tiña que comprarse desde fóra, os tractores, a maior parte da maquinaria, para logo exportar o azucre.

Tras a caída do muro de Berlín, a importación de alimentos baixou á metade, a dieta cubana diminuíu drasticamente: calorías no 36%, proteínas no 40% e graxas no 65%. A maioría da poboación adelgazouse nos primeiros anos. A fame foi respondido polo goberno dA Habana con programas de comida para os máis vulnerables –anciáns, nais novas, nenos...– e con cartóns de racionamento para a poboación. Con todo, nunha situación similar, seguiu cun sistema mecanizado centralizado e viu que a súa poboación se condenaba á fame, en contraposición a Corea do Norte, en Cuba reformouse toda a agricultura e para 2003 a dieta da poboación volveu alcanzar as 2.470 calorías, por encima do bloqueo dos gringos, sen a axuda do Banco Mundial.

Nestes anos, tiveron que abandonar a agricultura baseada no petróleo e cambiar a outro modelo. Os agricultores recuperaron as técnicas tradicionais, ao mesmo tempo que aprenderon as novas tecnoloxías e aprenderon a elaborar e utilizar pesticidas naturais e fertilizantes ecolóxicos. Os tractores foron substituídos de novo por bueyes e bestas de carga. Moitas granxas que traballaban en canas de azucre tamén se reorganizaron en granxas máis pequenas.

A transformación que converteu a Cuba nun “paraíso da agroecología” foi froito de moitas decisións. En esencia, o goberno dA Habana comezou a descentralizar a agricultura na década dos 90: ampliar a autonomía aos pequenos guajiros [baserritarras], legalizar as novas cooperativas, desmantelar as granxas industriais ineficientes, ceder as terras comunais aos novos agricultores... Moitas competencias de planificación e comercialización pasan aos concellos.

Miguel A. Altieri e Fernando R. Segundo explica Funes-Monzot no estudo "Paradoxos da agricultura cubana", nestes anos creáronse máis de 100.000 pequenas granxas nun millón de hectáreas distribuídas polo Estado. Ademais, hai 383.000 hortos urbanos que producen 1,5 millóns de toneladas de hortalizas. Entre todos, o uso do “Período Especial” un 73% menos de químicos permitiu a Cuba reforzar a súa soberanía alimentaria, limitando as importacións de alimentos estranxeiros ao non producidos na illa: aceite e outros.

Que difundir non sempre é salvar

Os cubanos aprenderon a facer un cultivo de alta produtividade sen pesticidas nin abonos químicos, pero para iso foi decisivo, ademais da dura necesidade, que o goberno poña a miles de técnicos en colaboración cos campesiños no desenvolvemento científico da agroecología. Calquera que hoxe no mundo preocúpese pola transición do peak oil á post-oil, sabe que na práctica veredes en Cuba unha agroecología que en tempos de colapsos debe satisfacer as necesidades de alimentación da poboación.

Pero do mesmo xeito que as autoridades cubanas han promovido cunha man a agroecología, coa outra seguiron reforzando o cultivo de moitos fertilizantes e tecnoloxías complexas. Nos últimos anos, ás veces en colaboración con compañías de Venezuela e Brasil, multiplicáronse os campos de monocultivo dedicados a soia, millo, pataca, etc.

Os cubanos tamén investiron moito en biotecnoloxía, creando os seus propios transxénicos. Os responsables cubanos afirman que aquí a biotecnoloxía non está controlada polas grandes empresas nin pola propiedade intelectual dominante noutros países, e que traballan en Cuba con normas de bioseguridad moito máis estritas para preservar o medio ambiente. En 2009, o millo transxénico cubano FR-Bt1 estaba sementado en 6.000 hectáreas.

Dado que a propagación do transxénico implica a proliferación de pesticidas sofisticados, o goberno tamén promove o aumento da produción de químicos. Leste mesmo ano a empresa pública Juan Luís Rodríguez Gómez, dedicada á química na localidade de Artemisa, xunto á Habana, iniciou a produción de glisofato cubano, asumindo a substitución do que até agora se importaba, o famoso Roundup de Monsanto, o glisofato.

Ultimamente discútese moito en Cuba sobre os modelos agrícolas e os transxénicos no medio. Quen queira máis Jankin –sabe castelán– farao ben escoitando “Agroecología e transgénesis: Inimigos ou posibles aliados?” debate no medio electrónico Cubadebate, por unha banda, Luís Montero Cabrera, presidente da Asociación de Química de Cuba, e por outro, Geraldo Martín, presidente do centro experimental agroecológico Indio Matuey de Matanzas.

Con todo, o futuro das granxas cubanas xogarase máis co fin do illamento da illa que nos debates teórico-prácticos internos. En marzo, Ivet Gozález puxo o seguinte título representativo a unha crónica da axencia IPS: “Desxeo con Estados Unidos pon a proba agroecología cubana”. A véspera da visita de Barack Obama á Habana, un dos principais impulsores da agroecología, Humberto Ríos, gañador do Nobel Alternativo Goldman, mostrou a súa preocupación ao xornalista polas consecuencias que pode ter a apertura cara ao exterior de Cuba: “Si non se toman medidas e soluciónanse problemas atrasados, pode suceder que a agricultura convencional e os seus produtos tragen os 25 anos de agroecología”.

A agricultora Elsa Davalos, Piñeiral do Río, mostrouse preocupada porque durante tantos anos notou o fácil que é pasar aos químicos que ofrecen beneficios a curto prazo tras promover abonos e remedios naturais: "Coas negociacións de Estados Unidos, os químicos que están saturados da agricultura en todo o mundo estenderanse até nós. Vainos a resultar moi difícil manter o traballo realizado durante estes anos”.